Η οικονομική κρίση δεν εξαντλείται στον αγώνα για την επιβίωση. Στον βαθμό που ο σημερινός άνθρωπος εννοεί την ύπαρξη του σε οικονομικούς όρους, δηλαδή στον βαθμό που η εκτατικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης συρρικνώνεται στη χωρητικότητα ενός πορτοφολιού, η οικονομική κρίση είναι συνάμα και υπαρξιακή κρίση.

Γράφει ο ψυχοθεραπευτής, Κωνσταντίνος Γεμενετζής

Μια ψυχοπαθολογική προσέγγιση που μιλά π.χ. σε όρους “κατάθλιψης”, δεν αρκεί για την κατανόηση του φαινόμενου της σημερινής οικονομικής-υπαρξιακής κρίσης. Αυτή έχει μια δική της εγγενή παθολογία, η οποία δεν αρθρώνεται από το ιατρικό-ψυχολογικό μοντέλο, αλλά είναι ενδομημένη στο ίδιο το φαινόμενο της μοντέρνας ευμάρειας και λιτότητας. Θα επιχειρήσω να παρουσιάσω κάποιες πλευρές μιας φαινομενολογίας του χρήματος, η οποία θα καταδειχθεί και ως η ίδια η παθολογία του.

-Πώς μας αλλάζει το χρήμα;

Η καθολική κυριαρχία του χρήματος έχει μετατρέψει τον κόσμο σε αγορά. Τα πράγματα παρουσιάζονται ως καταναλωτικά είδη. Χάνουν την ενικότητά τους και γίνονται συγκρίσιμα και αντικαταστάσιμα. Ο χρόνος τους δεν παρακολουθεί την πορεία γέννησης και φθοράς. Ήδη εξαρχής το καταναλωτικό είδος είναι εν αναμονή του επόμενου. Διάγει σε μια φευγαλέα, σκιώδη προσωρινότητα. Έτσι τα πράγματα χάνουν το βάρος τους, τη γεγονότητα τους. Υφίστανται μια απο-γεγονοποίηση.

Η απογεγονοποίηση των πραγμάτων συμβαδίζει με την απογεγονοποίηση του ανθρώπου. Το ζητούμενο δεν είναι η παραγωγή έργου, π.χ. η μπουγάδα, το παίξιμο της μουσικής, η οδοιπορία. Αυτά τα αναλαμβάνουν το πλυντήριο, το cd-player, το αυτοκίνητο. Ο άνθρωπος δεν παράγει έργο. Είναι χειριστής των αντίστοιχων μηχανών. Βασικά αυτό το εκτελεί με τις άκρες των δακτύλων του. Παίζει τα πάντα στα δάχτυλα. Δεν συμμετέχει με όλο το σώμα του, όπως κάνει η πλύστρα, ο μουσικός, ο οδοιπόρος. Το σώμα του είναι ένα περιττό και βουβό υπόλειμμα. Η εικόνα του σώματός του είναι αυτή του ανάπηρου. Έχει υποστεί υπαρξιακή ατροφία και δυσμορφία, μια déformation existentielle.

Στην αγορά του κόσμου αγοράζονται και υπηρεσίες, δηλαδή άνθρωποι. Η διαδικασία αυτής της συναλλαγής είναι βασικά μουγκή. Δεν έχει ανάγκη κάποια επικοινωνία από καρδιά σε καρδιά. Το χρήμα αφήνει τις καρδιές απέξω. Το χρήμα απομονώνει. Παρακάμπτει τη συνάντηση με τον Άλλο.

-Γιατί η οικονομική κρίση μας έκανε να αισθανόμαστε τόσο άσχημα; 

Η παθολογία της λιτότητας είναι η άλλη όψη της παθολογίας της ευμάρειας. Η οικονομική κρίση του σήμερα δεν είναι όπως παλιότερες. Τώρα η απώλεια δεν είναι μόνο αποστέρηση. Δεν είναι μόνο ποσοτική αλλά προπάντων ποιοτική. Ο ανάπηρος χειριστής που θα χάσει τα μηχανήματα και τις συσκευές του, δεν είναι απλά φτωχός. Είναι σκουπίδι. Η οικογένεια, που λειτουργούσε ως ανώνυμη εταιρεία, με την πτώχευση της καθιστάται άνευ αντικειμένου και αποσυντίθεται. Ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις όπως κατάθλιψη, οργή, απελπισία, άρνηση κλπ. πρέπει να ιδωθούν στο φόντο αυτής της υπαρξιακής καταστροφής.

Η κρίση βρίσκει τους περισσότερους απροετοίμαστους. Μ’ αυτήν την έννοια είναι μια φιγούρα του θανάτου: Σε μια ζωή που δεν τον υπολογίζει, σε μια μυωπική ζωή που είναι καθηλωμένη στο κυνήγι της ανάπτυξης, της προόδου, της εξέλιξης και της επιτυχίας, κι επομένως δεν εκτείνεται πέραν της ζωής, η κρίση, όπως ο θάνατος, έρχεται απρόσκλητη, και πάντα σε λάθος ώρα.

-Και με την οικονομική κρίση χάσαμε την έννοια της πατρίδας, της κάθε πατρίδας;

Στην κωμωδία του Αριστοφάνη “Πλούτος” ο Χρεμύλος, ένας άνθρωπος φτωχός και δίκαιος, πηγαίνει στο μαντείο των Δελφών με την ερώτηση αν πρέπει να κάνει τον γιο του άδικο και πανούργο για να πάει μπροστά.

 Ο χρησμός του παραγγέλνει να ακολουθήσει τον πρώτο που θα συναντήσει βγαίνοντας από το μαντείο. Αυτός όμως είναι ο Πλούτος, ένας γέρος κουρελής τον οποίο ο Δίας τύφλωσε για να μην μπορεί να ξεχωρίζει τους δίκαιους από τους άδικους. Ο Χρεμύλος τον οδηγεί στο ιερό του Ασκληπιού, όπου ξαναβρίσκει το φως του. Τώρα πλέον οι φτωχοί, που είναι βέβαια και οι δίκαιοι, γίνονται πλούσιοι. Όμως οι θεοί φτωχαίνουν γιατί κανείς δεν τους προσφέρει θυσίες. Έτσι ο Ερμής κατεβαίνει στη γη και ζητάει από τον Χρεμύλο να μπει στη δουλεψή του. Εδώ λαμβάνει χώρα ο εξής διάλογος με τον δούλο του Χρεμύλου Καρίωνα:

Καρίων: Μπα; Θ’ αφήσεις τους θεούς για να µείνεις εδώ;

Ἑρμῆς: Αφού μ’ εσάς εδώ είναι πολύ καλύτερα.

Καρίων: Και πως; Η λιποταξία σου φαίνεται καλό πράγµα;

Όπου ο Ερμής εκστομίζει την εξής φράση: πατρὶς γάρ ἐστι πᾶσ᾽ ἵν᾽ ἂν πράττῃ τις εὖ

πατρίδα είναι παντού όπου περνάς καλά

Στον Όλυμπο λοιπόν έχει ξεσπάσει οικονομική κρίση. Οι θεοί δεν περνούν καλά. Φεύγουν, όπως οι οικονομικοί μετανάστες. Ο Όλυμπος έχει πάψει να είναι πατρίδα τους!

Να βρίσκεσαι στην πατρίδα, γράφει ο Hegel, είναι ευτυχία, είναι “όπως συμβαίνει στην κοινωνική ζωή, που είμαστε καλά με τους ανθρώπους και με τις οικογένειες που είναι συγκεντρωμένες στον πάτριο τόπο τους, που είναι ευχαριστημένες όντας στον εαυτό τους, όχι παραέξω, όχι παραπέρα …”   Η πατρίδα, σημειώνει ο Martin Heidegger, είναι “αυτό που, στον πυρήνα της ύπαρξης μας, μας φέρει, μας καθορίζει, μας κάνει ν’ ανθίζουμε”  . Και τώρα ο Ερμής: “Πατρίδα είναι παντού όπου περνάς καλά”.

Η οικονομική κρίση δεν έχει πατρίδα. Εξαλείφει κάθε νόημα που θα μπορούσαν να έχουν καταγωγή, ήθη και έθιμα. Εξορίζει από τον χώρο και τη θαλπωρή του οικείου. Ματαιώνει τις όποιες προοπτικές. Εξομοιώνει ντόπιους και ξένους, θνητούς και αθάνατους. Βάζει όλα τα πλάσματα σε μια βάρκα που παραδέρνει δίχως κατεύθυνση. Οι άνθρωποι γίνονται boat people.

Η οικονομική κρίση, αποκόβοντας τον άνθρωπο από τον “πυρήνα της υπαρξής του”, είναι συνάμα υπαρξιακή κρίση.

Οικο-νομία: ο νόμος του οίκου

Το φαινόμενο της οικονομίας είναι πολύ ευρύτερο από το πεδίο των οικονομικών. Οικο-νομία είναι ο νόμος του οίκου. Οίκος δεν είναι μόνο η οικοδομή που κατοικούμε. Κατοικούμε οίκους πολλούς και ποικίλλους, που μας στεγάζουν στη θαλπωρή των οικείων πραγμάτων: κατοικούμε σχέσεις με άλλους, μια οικογένεια, μια πατρίδα, κατοικούμε ένα παρελθόν κι ένα μέλλον, κατοικούμε τον πλανήτη, κατοικούμε τον εαυτό μας. Ο νόμος του οίκου, η οικο-νομία, είναι νόμος του ίδιου του ανθρώπινου είναι.

Στο κοινωνικό επίπεδο τα συμβάντα που έχουν δημόσιο ενδιαφέρον και μεταδίδονται από τα ΜΜΕ είναι σχεδόν αποκλειστικά επεισόδια που διαταράσσουν την ισορροπία μιας κοινωνίας, ενός έθνους, του πλανήτη. Το όνομα “οικο-λογία” μαρτυρεί την κυριαρχία της οικονομικής θεώρησης στην κάθε γωνιά της γης.

Η επιταγή της ισορροπίας θέτει τα πάντα στην οπτική του τι συμφέρει και ενδιαφέρει, τι οφελεί, τι είναι χρήσιμο και τι όχι. Κυρίαρχα κριτήρια γίνονται η “αρχή της ηδονής”, οι ανάγκες και η ικανοποίηση τους, ο χωρισμός του κόσμου σε μ’ αρέσει / δεν μ’ αρέσει, το όνειρο του φωλιάσματος στο κουκούλι του “μ’ αρέσει” και της απαλοιφής του κόσμου που “δεν μ’ αρέσει”.

-Πώς αντιμετωπίζουμε πια την εξαπάτηση;

Ο εαυτός μου θα πει: “ο λογαριασμός μου”.  Είμαι ο μάνατζερ του εαυτού μου. Οι σχέσεις με τους άλλους έχουν χαρακτήρα συναλλαγής και ανταποδοτικότητας. Και όταν κανείς θεωρεί πως εξαπατήθηκε, τότε εγείρεται θέμα επανόρθωσης μέσα από στρατηγικές κατηγορίας, αποζημίωσης, τιμωρίας, εκδίκησης.

Η γνώση είναι επίσης οικονομικό φαινόμενο. Μέσα από τη θεωρία και τα μοντέλα, μέσα απο γενίκευση και εξειδίκευση, μέσα από κατανόηση, εξήγηση, και ερμηνεία το μήλο που πέφτει απο τη μηλιά και το όνειρο της χθεσινής νύχτας χάνουν το αλλοτριό τους, εξημερώνονται, γίνονται κατοικίδια, οικεία. Αφομοιώνονται από το νοήμον ον, δηλαδή γίνονται συνέχεια του οίκου του, του εαυτού του. Αυτή η επεκτατικότητα της διάνοιας, η οποία υπακούει στην επιταγή να γίνει “maitre et possesseur de la nature” (Descartes), είναι, σύμφωνα με τον Hegel, ουσιαστικό στοιχείο της δύναμης.

Μια οικονομική λειτουργία στην υπηρεσία της δύναμης επιτελούν και οι αμυντικοί μηχανισμοί.

Η άρνηση, η απώθηση, η εκλογίκευση, η προβολή  διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα με τον εκάστοτε τρόπο τους, την καθιστούν περισσότερο συμβατή, περισσότερο οικεία, και υποβάλλουν τη ψευδαίσθηση μιας δύναμης ανύπαρκτης.

Η οικονομία της δύναμης δίνει νόημα και στη ψυχοθεραπεία, καθώς αυτή αποβλέπει στην καλύτερη οργάνωση του εγώ, στην ενδυνάμωση του, στην αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των απειλών εναντίον της ισορροπίας του.