Ο μύθος της Ηλέκτρας: από την αρχαία τραγωδία στην ψυχανάλυση

15/10/2016
Ομάδα Σύνταξης
Ψυχολογία

του Γιάννη Ζέρβα, αναπληρωτή καθηγητή Ψυχιατρικής ΕΚΠΑ, συγγραφέα και μεταφραστή
 
Ο μύθος είναι ένας κώδικας που μεταφέρει αρχέτυπα. Η εκάστοτε αποκωδικοποίησή του εξαρτάται από το πολιτισμικό και ερμηνευτικό πλαίσιο. Ο μύθος της Ηλέκτρας έχει επιζήσει, με παραλλαγές, μέσα από τα έργα των τραγικών ποιητών του πέμπτου αιώνα (Αισχύλου, Σοφοκλή, Ευριπίδη) αλλά και νεότερων Ελλήνων και ξένων ποιητών και συγγραφέων.
Οι τρεις τραγικοί φωτίζουν τον μύθο έτσι ώστε να παρουσιάσουν ο καθένας το δικό του επιχείρημα: ο Αισχύλος για την απόδοση δικαιοσύνης, ο Σοφοκλής για τη «δίκη» με τη φιλοσοφική έννοια ως αποκατάσταση της διαταραγμένης τάξης του κόσμου και ο Ευριπίδης για την ατομική ευθύνη μέσα σ' αυτά.
Ιδωμένος μέσα από μια ανθρωπολογική προοπτική, ο μύθος της Ηλέκτρας μεταφέρει το πολιτισμικό πρότυπο του ρόλου της γυναίκας στη συντήρηση του οικογενειακού μίσους στη «βεντέτα» (Λεκατσάς), του ρόλου της γυναίκας που γεννιέται και ζει μέσα στο νόμο μιας πατριαρχικής κοινωνίας. Και ερμηνευμένος μέσα σ' ένα ψυχαναλυτικό πλαίσιο αναπαριστά ένα είδος συλλογικού γυναικείου ασυνειδήτου μεταφέροντας το πρότυπο του ανταγωνισμού μητέρας-κόρης και την ιδιαίτερη σημασία αυτής της σχέσης στη διαμόρφωση της θηλυκής ταυτότητας.
<img src="/contentfiles_2016b/top-events/vivlia-eidikwn/0gouliwthmama.jpg" alt="" width="340" height="475" />
Η Ηλέκτρα του Αισχύλου παρέχει καλύτερα το πρότυπο για την ανθρωπολογική διάσταση που εστιάζει στο κοινωνικό/πολιτισμικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο καλείται να διαμορφωθεί και να λειτουργήσει μια γυναίκα. Η μητροκτονία χρησιμεύει ως σύμβολο του χαμού της μητριαρχίας και ως πρόφαση για να χτίσει ο Αισχύλος μια διαλεκτική δικαιοσύνης σ' ένα κόσμο που αλλάζει. Ο Σοφοκλής στη δική του Ηλέκτρα φαίνεται να ασχολείται με τη «δίκη» με την εξωηθική της έννοια, την έννοια της αποκατάστασης της φυσικής τάξης των πραγμάτων μέσω ενός φυσικού νόμου που αποζητά την ομοιόσταση. Αν φωτίσει κανείς αυτή την ερμηνεία από τη μεριά της ψυχολογίας και αντικαταστήσει τον παγκόσμιο νόμο (της κοσμικής ισορροπίας) με τον εσωτερικό νόμο (της ψυχικής ισορροπίας) που ζητάει κι αυτός την δίκη του, αντιλαμβάνεται γιατί η Ηλέκτρα του Σοφοκλή είναι εκείνη στην οποία αναφέρονται κυρίως οι ψυχαναλυτές. Αυτή η εκδοχή του μύθου της Ηλέκτρας έχει χρησιμοποιηθεί επανειλημμένως ως ένα πρότυπο που συμπυκνώνει και σχηματοποιεί ζητήματα που αφορούν στην αναπτυξιακή ψυχολογία της γυναίκας, καθώς ο μύθος δίνει κεντρική θέση στη σχέση μητέρας-κόρης.
Ο Γιουνγκ (Yung), μάλιστα, το 1913 είχε προτείνει τον όρο «Σύμπλεγμα της Ηλέκτρας» ως συνώνυμο του «Οιδιπόδειου» συμπλέγματος για τις γυναίκες, προκειμένου να δείξει την ύπαρξη ανάλογων διαδρομών, στις στάσεις των δύο φύλων προς τους γονείς. Εννοούσε ότι όπως στο Οιδιπόδειο το αγόρι ανταγωνίζεται τον πατέρα για τη μητέρα, έτσι κι εδώ το κορίτσι ανταγωνίζεται τη μητέρα για χάρη του πατέρα. Ο Φρόυντ (Freud) αρνήθηκε όμως τη χρησιμότητα ενός τέτοιου όρου (1920) για να δηλώσει κατηγορηματικά στο άρθρο του για την γυναικεία σεξουαλικότητα (1931) ότι το γυναικείο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα δεν είναι ανάλογο του ανδρικού, δεδομένου ότι «μόνο στο αγόρι βρίσκουμε το μοιραίο συνδυασμό έρωτα για τον ένα γονιό και ταυτόχρονου μίσους για τον άλλο ως ανταγωνιστή», μετατοπίζοντας το βάρος για το κορίτσι στην προ-οιδιπόδεια προσκόλληση με τη μητέρα.
<img src="/contentfiles_2016b/top-events/vivlia-eidikwn/0gouliwth.jpg" alt="" width="600" height="325" />
Το ότι το πρώτο αντικείμενο αγάπης για τη γυναίκα είναι η μητέρα, με την οποία επιπρόσθετα καλείται να διατηρήσει την ταύτιση του αρχικού δεσμού προκειμένου να διεξέλθει την αντιζηλία της οδιπόδειας φάσης δημιουργεί έναν ισχυρότατο δεσμό της γυναίκας με τη μητέρα της, μια διπλή αλληλεγγύη που κάνει την αυτονόμηση του κοριτσιού από τη μητέρα και την ανάπτυξη της ξεχωριστής της προσωπικότητας και της σεξουαλικότητάς της μια διαδικασία πιο συγκρουσιακή απ' ό,τι των αγοριών, αφού σε κάθε βήμα προς την αυτονόμησή της, ή τη διεκδίκηση του πατέρα, πρέπει να απαρνηθεί το πρώτο αντικείμενο αγάπης της, τη μητέρα της. Γιατί, μεταφορικά, το κορίτσι πρέπει να σκοτώσει τη μητέρα της προκειμένου να αποκτήσει τη σεξουαλικότητά του και να γίνει γυναίκα σαν και κείνη. Πρέπει να τη μισήσει και να την αγαπήσει ταυτόχρονα. Ο Φρόυντ είχε δίκιο όταν εστίαζε στα προβλήματα αμφισεξουαλικότητας ειδικά στα κορίτσια. Οι μικρές Ηλέκτρες θέλουν να γίνουν σαν τον μπαμπά και να 'χουν τη μαμά τους όσο θέλουν, να γίνουν σαν την μαμά και να 'χουν τον μπαμπά τους (Μακ Ντούγκαλ, '86). Η Χάλμπεστραντ-Φρόυντ (Halberstadt-Freud) σημειώνει ότι η μητέρα είτε κατηγορείται ότι παρεμποδίζει τη σχέση του κοριτσιού με τον πατέρα είτε ότι δεν ικανοποιεί την τρυφερή λαχτάρα του κοριτσιού για την ίδια. Αυτό συχνά οδηγεί σε έναν διχασμό ανάμεσα στη ματαιωτική κακή μητέρα και στον εξιδανικευμένο καλό πατέρα. Και πιστεύει πως γι' αυτό τον λόγο το πρότυπο της Ηλέκτρας-κόρης φαίνεται πιο ταιριαστό για την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη και τα προβλήματα των γυναικών από εκείνο του Οιδίποδα.
Η Ηλέκτρα του Ευριπίδη, τέλος, παρέχει καλύτερα το πρότυπο για την κοινωνιολογική διάσταση των γυναικών. Στο δικό του έργο, οι άνθρωποι κινούνται από τα πάθη τους, τις αδυναμίες τους, τρέφονται απ' αυτές. Η Ηλέκτρα ξεπερνά κι αυτόν ακόμη τον ρόλο που της ορίζει η ανθρωπολογία και σηκώνει η ίδια μαχαίρι. Όλοι οι νόμοι έχουν καταπατηθεί, γελοιοποιηθεί. Κι οι θεοί Διόσκουροι όταν όλα έχουν τελειώσει, ψελλίζοντας αστήριχτες δικαιολογίες, αφήνουν τους δυο ήρωες -που μόνο ήρωες δεν είναι πια- μες στην ερημιά και τη διάλυση, εξισωμένους μες στην εξαθλίωσή τους μόνο κι όχι μέσα από την ανύψωση της κοινωνικής θέσης της γυναίκας, που πάντα υποστήριζε ο Ευριπίδης.
Στη δική μου ανάγνωση, ο Ευριπίδης χρησιμοποιεί τον μύθο της Ηλέκτρας για να τον απομυθοποιήσει, καλώντας ουσιαστικά τους θεατές να πάρουν αποστάσεις από τις εκδικητικές «καρικατούρες» επί σκηνής και να εξασκήσουν την κρίση τους, παρά να υποταχτούν στην πλαστή δικαιοσύνη μιας διαρκούς αντεκδίκησης και όλων των μύθων που την στηρίζουν. Μες στον ρεαλισμό και την πικρόχολη ειρωνεία του, παρέχει ένα πρότυπο ενός ανθρώπου-έρμαιου στα χέρια των δυνάμεων που τον ορίζουν, είτε αυτές είναι ψυχικές είτε κοινωνικές. Σε μια κοινωνία που εξισώνει υποβαθμίζοντας, δεν επιζούν, δεν εξελίσσονται και δεν πραγματώνονται ούτε άνδρες ούτε γυναίκες. Και προειδοποιεί για την καταστροφή που μπορεί να επέλθει αν δεν εξασκήσουμε την κρίση, τη λογική και την αυτοσυγκράτηση.
 
Διαδρομές Πολιτισμού: επιμέλεια Νατάσσα Δομνάκη για το ΑΠΕ – ΜΠΕ