Ένα ερώτημα που συχνά προκύπτει είναι ποια η διαφορά του ναρκισσισμού και της ψυχοπάθειας. Τι είναι αυτό που διαχωρίζει τον ναρκισσιστή από τον ψυχοπαθή. Πρόκειται για μια σύνθετη ερώτηση που μπορεί να λάβει πολλές απαντήσεις, ανάλογα στον ποιον απευθύνεις το ερώτημα.

Σύμφωνα με τον ειδικό στη συμπεριφορική ανάλυση Joe Navarro, ο οποίος μάλιστα είχε υπηρετήσει για 25 χρόνια στο FBI, οι ναρκισσιστές ξεχωρίζουν από το χαρακτηριστικό τους σημάδι να υπερεκτιμούν τον εαυτό τους, υποτιμώντας τους άλλους. Θεωρούν τους εαυτούς τους ξεχωριστούς, προνομιούχους, θεωρούν ότι κάθε συμπεριφορά τους είναι δικαιολογημένη και αψεγάδιαστη. Δηλαδή παραχωρούν μεγάλες ελευθερίες στο άτομό τους, ένα προνόμιο που κρατάνε αποκλειστικά για τους ίδιους και δεν το παραχωρούν στους άλλους. Θεωρούν εαυτόν πάντα σωστό και πως είναι υπεράνω των συνηθισμένων κανόνων, ενώ αδυνατούν να παραδεχτούν τα λάθη τους και να αναλάβουν την ευθύνη γι’ αυτά. Η επιτυχία πάντα οφείλεται σε αυτούς, η αποτυχία πάντα στους άλλους.

Πάνω από όλα, οι ναρκισσιστές αδυνατούν να δουν τον οποιονδήποτε ως ισότιμο. Έτσι, υποβαθμίζουν όσους βρίσκονται γύρω τους (συναδέλφους, υφισταμένους, μέλη της οικογένειάς τους), συντρίβουν τις φιλοδοξίες τους, τους κατακρίνουν ή τους αντιμετωπίζουν με αδιαφορία, απαξίωση ή περιφρόνηση. Στο ενδεχόμενο που τους προκαλέσεις, δεν θα αντιδράσουν με θυμό, αλλά με οργή. Δεν διαθέτουν αληθινή ενσυναίσθηση ή κατανόηση και με κάθε δυνατό τρόπο θα δουν τον εαυτό τους ως τέλειο, παρά τα εγγενή προβλήματα του χαρακτήρα (σύμφωνα και με τον Dr. Stuart C. Yudofsky).

Τα παρακάτω αποτελούν υπενθύμιση του πώς οι ναρκισσιστές βλέπουν τον εαυτό τους. Παρότι ενδεχομένως φαντάζουν απίστευτα λόγω της αλαζονείας και της υπεροψίας που τους διακατέχει, εντούτοις αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσματά τους:

• Αγαπώ τον εαυτό μου και ξέρω πως το ίδιο κάνεις κι εσύ. Όλοι το κάνουν, δεν φαντάζομαι κανέναν που να μην το κάνει.
• Δεν είμαι υποχρεωμένος να απολογηθώ. Εσύ, ωστόσο, πρέπει να το κατανοείς, να το αποδέχεσαι και να με ανέχεσαι ανεξαρτήτως του τι θα πω ή θα κάνω.
• Στον κόσμο υπάρχουν ελάχιστοι σαν κι εμένα, και μέχρι στιγμής, δεν έχω γνωρίσει κανέναν. Είμαι ο καλύτερος (μάνατζερ, εργαζόμενος, εραστής, φοιτητής, κτλ).
• Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μετράνε για μένα. Χωρίς εμένα να καθοδηγώ, οι υπόλοιποι θα αποτύγχαναν.
• Σέβομαι τους κανόνες και τις υποχρεώσεις, αλλά αυτοί ισχύουν κυρίως για εσένα, επειδή δεν έχω το χρόνο ή την τάση να τους τηρώ. Εξάλλου οι κανόνες αφορούν τους μέτριους, κι εγώ είμαι πολύ παραπάνω απ’ αυτό.
• Ελπίζω να εκτιμάς όλα όσα είμαι και όλα όσα έχω πετύχει για εσένα – καθώς είμαι υπέροχος και αλάνθαστος.
• Θα ήθελα πραγματικά να ήσουν σαν κι εμένα, όμως δεν είμαστε ίδιοι και ποτέ δεν θα γίνουμε. Θα φροντίζω διαρκώς να σου υπενθυμίζω ότι είμαι ο εξυπνότερος άνθρωπος που ξέρεις και πόσο καλά τα έχω καταφέρει στο πανεπιστήμιο, τη δουλειά, σαν γονιός κτλ και ως εκ τούτου θα πρέπει να δείχνεις ευγνωμοσύνη.
• Μπορεί να δείχνω αλαζονικός και υπερόπτης, αλλά δεν τρέχει τίποτα και μ’ αυτό. Απλά δεν θέλω να με βλέπουν σαν έναν από εσάς.
• Περιμένω από σένα να μου είσαι πάντα πιστός κάθε φορά, χωρίς να έχει σημασία το τι κάνω εγώ. Ωστόσο, μην περιμένεις εσύ από μένα να είμαι πιστός κάθε φορά.
• Θα σε κατακρίνω και θα περιμένω να γίνεται αποδεκτό, αλλά εάν εσύ με κρίνεις -ειδικά δημοσίως- θα σου επιτεθώ με οργή. Και κάτι ακόμη: Ποτέ δεν θα το ξεχάσω, ποτέ δεν θα στο συγχωρέσω και θα στο ανταποδώσω στον διπλάσιο βαθμό με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο. Είμαι άλλωστε ένας “συλλέκτης τραυμάτων”.
• Περιμένω από σένα να ενδιαφέρεσαι για όσα έχω κατορθώσει και για όσα έχω πει. Εγώ, βέβαια από τη μεριά μου, αδιαφορώ για εσένα, για όσα έχεις καταφέρει, κι ως εκ τούτου μην περιμένεις να δεις περιέργεια ή ενδιαφέρον από μένα για τη δική σου ζωή. Απλά δεν με ενδιαφέρει.
• Δεν είμαι χειριστικός. Απλά θέλω τα πράγματα να γίνονται με τον τρόπο μου, ανεξαρτήτως του πόσο ενόχληση προκαλώ στους άλλους ή πώς τους κάνω να αισθάνονται. Βασικά, δεν με νοιάζει πραγματικά πώς αισθάνονται οι άλλοι – τα συναισθήματα είναι για τους αδύναμους.
• Περιμένω ευγνωμοσύνη ανά πάσα στιγμή, ακόμα και για τα μικρότερα πράγματα που κάνω. Όσο για εσένα, περιμένω να κάνεις ό,τι ζητώ.
• Συνεργάζομαι μόνο με τους καλύτερους ανθρώπους και ειλικρινά, οι περισσότεροι φίλοι σου, δεν μετρούν καθόλου.
• Εάν απλώς έκανες ό,τι λέω και ζητήσω, τα πράγματα θα ήταν πολύ καλύτερα.

Το άλλο όνομα του ψυχοπαθούς: Αρπακτικό

Όσον αφορά στην περίπτωση της ψυχοπάθειας και του ψυχοπαθούς, τα πράγματα είναι λίγο πιο περίπλοκα, καθώς όσον αφορά στους ορισμούς και τους όρους δεν υπάρχει καθολική συμφωνία μεταξύ των εγκληματολόγων, των ειδικών ψυχικής υγείας ή ακόμα και του Robert Hare (τον νούμερο ένα ειδικό στους ψυχοπαθείς, σύμφωνα πάντα με τον Joe Navarro). Δεδομένου αυτού, για τον μέσο άνθρωπο που αναζητά επιμόρφωση ή βοήθεια, το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών – DSM-V και η ταξινόμηση ICD-10 (του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας) δεν παρέχουν κανέναν επαρκή οδικό χάρτη για να καταλάβει αυτά τα άτομα που συχνά ζουν εκμεταλλευόμενα τους άλλους, σε επίπεδο σωματικό, ψυχικό, συναισθηματικό, ψυχολογικό ή οικονομικό, χωρίς καμία τύψη.

Για τους παραπάνω λόγους, ο Joe Navarro επέλεξε στο βιβλίο τους “Dangerous Personalities” να αποφύγει τον όρο ψυχοπαθής και αντιθέτως να χρησιμοποιεί τη λέξη “αρπακτικό” (στα Αγγλικά, predator). Αυτό το έκανε, όπως εξηγεί, πιστεύοντας ότι έτσι θα ήταν ευκολότερο για τον αναγνώστη να τον καταλάβει σε σύγκριση με όλους τους άλλους όρους για τους οποίους άλλωστε δεν υπάρχει καν συμφωνία, όπως ψυχοπάθεια, ψυχοπαθής, (άτομο με) αντικοινωνική συμπεριφορά.

Όπως αποκάλυψε η πολύχρονη έρευνα του ίδιου (η οποία μάλιστα περιελάμβανε συζήτηση με θύματα και βιβλιογραφική μελέτη), τα θύματα δεν ενδιαφέρονται εάν το άτομο που επιχειρεί να τα σκοτώσει ή να τους πάρει τα χρήματα είναι ψυχοπαθής ή κοινωνιοπαθής. Το μόνο που τα νοιάζει είναι να αναγνωρίσουν πώς είναι αυτά τα άτομα, ώστε να μπορέσουν να τα αποφύγουν ή να τα αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά.

Τα κοινωνιο-‘αρπακτικά’ ζουν εκμεταλλευόμενα τους άλλους. Εμφανίζονται με διάφορες μορφές από κάθε κοινωνικό επίπεδο. Ορισμένοι ζουν πέραν του νόμου, στους δρόμους, ληστεύοντας ανθρώπους ή κάνοντας χειρότερα. Άλλοι, πάλι, έχουν αξιοσέβαστες δουλειές, όπου προκαλούν το χάος. Βλέπουν τους εαυτούς τους ως ελεύθεροι από περιορισμούς ή νόμους. Νόμος και Ηθική, γι’ αυτούς, είναι απλά λέξεις. Έχουν ελάχιστο έως κανένα ενδιαφέρον για τους άλλους και -όπως έχει ήδη αναφερθεί- θα προσπαθήσουν να τους εκμεταλλευτούν, βρίσκοντας αδυναμίες ή την κατάλληλη ευκαιρία. Ανεξαρτήτως του πόσο ασφαλής πιστεύεις ότι είσαι, τα άτομα αυτά θα υπονομεύσουν και θα ξεπεράσουν οποιονδήποτε μηχανισμό προστασίας έχεις. Δεν διαθέτουν οποιαδήποτε ικανότητα ενδοσκόπησης ή αυτο-περιορισμού από το να βλάπτουν την κοινωνία. Αντίθετα, ικανοποιούνται από την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Το στοιχείο που μοιράζονται είναι μια γενική αδιαφορία για την αξία, τη σημασία των άλλων. Γι’ αυτούς, πρώτη προτεραιότητα δεν είναι μια ζωή με τα υψηλότερα κοινωνικά στάνταρ, αλλά αντιθέτως να μην “πιαστούν”. Η ανθρώπινη ζωή αποτελεί γι’ αυτούς λεία που θα κυνηγήσουν με τον τρόπο που επιλέγουν, χωρίς απολύτως καμία τύψη ή μετάνοια γι’ αυτό. Απατεώνες, δόλιοι, ψεύτες, ανήθικοι, ψυχροί, εκφυλισμένοι, Μακιαβελικοί, κακόβουλοι, άσπλαχνοι, μοχθηροί και αναίσθητοι. Διαφέρουν από τους ναρκισσιστές στο ότι η εκμετάλλευση των άλλων, είναι ο πιο σημαντικός στόχος στη ζωή τους.

Ο Joe Navarro παραθέτει μια σειρά φράσεων από τα “αρπακτικά” αυτά, σχετικά με το πώς νιώθουν για τον εαυτό τους, τη ζωή τους και τα θύματά τους:

• Δεν θα μπορούσα να νοιάζομαι λιγότερο για τα ανθρώπινα δικαιώματα – Τι θα γίνει με τα δικά μου δικαιώματα; Πρέπει να νοιαστώ πρώτα για μένα.
• Οι νόμοι και οι κανόνες υπάρχουν απλά για να τους παραβαίνεις – υπάρχει πάντα ένα παραθυράκι – υπάρχει πάντα τρόπος να τους αποφύγεις.
• Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι κορόιδα – έπρεπε να καταλάβουν ότι θα την πάθαιναν. Δεν μπορώ να κάνω κάτι εγώ, εάν αυτοί δεν προστατεύονται.
• Αξίζει στις γυναίκες να τις μεταχειρίζονται με αυτόν τον τρόπο – κοίτα πώς ντύνονται και μας καθοδηγούν. Νομίζεις ότι δεν ξέρουν τι μας κάνουν;
• Απατεωνιά; Όλοι το κάνουν! Όλοι νοιάζονται για τους εαυτούς τους.
• Και τι έγινε αν ψεύδομαι; Τι κακό προκαλώ; Όλοι ψεύδονται. Όπως και να έχει, έπρεπε να το κάνω!
• Οι νόμοι και οι κανόνες υπάρχουν για να καταλύονται. Είναι ηλίθιοι κανόνες. Το κόλπο είναι απλά να μην σε πιάσουν.
• Δεν με ενδιαφέρει εμένα εάν κάποιος υποφέρει – δεν θα έπρεπε απλά να βρισκόταν εκεί – απλά ατύχησε/ατύχησαν. Ατυχήματα συμβαίνουν κάθε μέρα.
• Δεν ξέρω γιατί το έκανα. Απλά ένοιωσα ότι θέλω να το κάνω.
• Δεν τρέφω συναισθήματα για κανέναν άλλο. Απλά δεν έχω. Δεν το καταλαβαίνω… Εγώ νιώθω το ίδιο κάθε μέρα.
• Ναι, το ποινικό μου μητρώο είναι τεράστιο. Μπαινοβγαίνω στη φυλακή όλη μου τη ζωή – αλλά δεν είμαι αυτό – η αστυνομία με έχει στοχοποιήσει.
• Ικέτεψε για τη ζωή της, όμως εκείνη πλέον τη στιγμή, δεν σήμαινε τίποτα – την είχα υπό τον έλεγχό μου και ένιωθα ωραία.
• Έλεγε συνεχώς “όχι”, όμως δεν μπορούσα να σταματήσω. Δεν ήθελα να σταματήσω.
• Συνέχιζε να μαλώνει μαζί μου κι έτσι την χτύπησα και σταμάτησε να παραπονιέται. Ε και τι έγινε; Αυτή το προκάλεσε. Αυτή το ζητούσε. Το ήξερε όταν με έσπρωξε ότι θα συμβεί αυτό.
• Όλες οι επενδύσεις είναι παρακινδυνευμένες – με έναν τρόπο αυτοί -επίσης- φταίνε που ήταν τόσο άπληστοι. Ήταν η απληστία τους αυτή που τους έκανε να επενδύσουν σε εμένα.

Καταλήγοντας, ο Joe Navarro επισημαίνει ότι έχει απαριθμήσει πάνω από 200 ιδιαίτερα γνωρίσματα που διαφοροποιούν τον ναρκισσιστή από έναν ‘αρπακτικό’, όποτε για να είναι κανείς σίγουρος θα πρέπει να προχωρήσει σε εξονυχιστική εξέταση. Ωστόσο, όπως τονίζει, ένα από τα πράγματα που κοιτάει στους ανθρώπους με προβλήματα χαρακτήρα είναι το εξής: Τι επιδιώκουν; Αναζητούν αναγνώριση και επαίνους; Ή μήπως θέλουν κάτι από εσένα; Και αν ναι, τι είναι αυτό;

Επίσης, ένα άλλο στοιχείο που διαφοροποιεί τους δύο είναι ότι ο ναρκισσιστής λειτουργεί δημόσια. Λατρεύει τη δημόσια λατρεία και αναγνώριση και αγαπά το δουλοπρεπές και επαινετικό για τον ίδιο κοινό. Αντιθέτως, το ‘αρπακτικό’, κατά βάση, κινείται με μυστικοπάθεια και προτιμά την απομόνωση. Εάν κάποιος επιδιώκει να σε απομονώσει, αυτό πρέπει να αποτελέσει προειδοποίηση, καθώς τέτοια άτομα θέλουν να σε χωρίσουν από την οικογένεια και τους φίλους σου ή να σε απομονώσουν από τη δημόσια θέμα. Θα επιδιώξουν να ελέγξουν το μυαλό και τα συναισθήματά σου ή -στη χειρότερη περίπτωση- θα σε στριμώξουν ώστε να εκμεταλλευτούν το σώμα σου!

Με πληροφορίες από psychologytoday.com