Ανακαλύπτωντας τα χαρίσματα των παιδιών μας.

18/08/2013
Ομάδα Σύνταξης
Οικογένεια

Τι εννοούμε όμως με τον όρο χαρισματικότητα; Πώς την αντιλαμβάνονται γονείς και εκπαιδευτικοί; Γιατί πολλοί αντιδρούν αρνητικά στην ύπαρξη αυτού του χαρακτηρισμού;
 
Γράφει η εκπαιδευτική συμβουλευτική ψυχολόγος, Δρ Καλλιόπη Εμμανουηλίδου.
 
Η Σ. είναι δασκάλα δημοτικού. Όταν της ζητήθηκε να εντοπίσει με τη βοήθεια μιας λίστας χαρακτηριστικών (checklist) τους χαρισματικούς μαθητές της, για τους σκοπούς μιας έρευνας, αρνήθηκε έντονα. «Όλοι μου οι μαθητές είναι χαρισματικοί, δεν μπορώ να συμμετάσχω σε τέτοιον ελιτισμό, δεν κάνω τέτοιες διακρίσεις εγώ», είπε. Οι εκπαιδευτικοί πολλές φορές όταν έρχονται αντιμέτωποι με την έννοια της χαρισματικότητας, διαμαρτύρονται και υποστηρίζουν ότι όλα τα παιδιά στην τάξη τους είναι χαρισματικά. Δε δέχονται ότι κάποια παιδιά ξεχωρίζουν στις επιδόσεις και στον διαφορετικό τρόπο σκέψης και προσπαθούν να υποστηρίξουν ότι όλα τα παιδιά είναι χαρισματικά και ότι δε θα έπρεπε να ξεχωρίσουμε κανέναν μαθητή. 
 
 «Όλα τα παιδιά είναι χαρισματικά». Μια φράση με (συχνά υποκριτικό) τόνο δημοκρατικότητας και παρηγορητικότητας. Μια φράση που αποδίδει ένα τόσο έντονο και (για τους γνώστες) ευδιάκριτο χαρακτηριστικό, σε όλο τον κόσμο, σαν να λέμε ότι όλα τα παιδιά είναι ψηλά, ή ξανθά, ή με φακίδες. Μια φράση που προσπαθεί με τόση υπερβολή να υπερπηδήσει ολόκληρους τομείς και ανακαλύψεις της επιστήμης, για να εκφράσει μια αγάπη προς όλα τα παιδιά ανεξαιρέτως, πέφτοντας στη συνηθισμένη παγίδα της υποψίας ότι είναι ελιτισμός να παραδεχόμαστε ότι μερικά παιδιά όντως είναι από τη φύση τους "πιο ψηλά". Γιατί δεχόμαστε κάποιες μορφές διαφορετικότητας με περισσότερη ευκολία από κάποιες άλλες; Με άλλη άνεση λέμε ότι κάποιος είναι ψηλός, έχει φακίδες, έχει πολύ καλή φωνή, παίζει πολύ καλό πιάνο, ζωγραφίζει υπέροχα, έχει το τάδε βάρος, έχει δυσλεξία κτλ. Σαφώς η υψηλή νοητική λειτουργία δεν είναι πάντα εμφανής στους μη ειδικούς (μάλιστα δεν εκφράζεται πάντα μέσα από τη σχολική επίδοση!). Παρόλο που η χαρισματικότητα ξέρουμε πια ότι εμφανίζεται ηλικιακά από πολύ νωρίς, συχνά τόσο εμφανώς, που προδίδεται η εγγενής της φύση, φέρνοντας το περιβάλλον σε έναν δευτερεύοντα, ενισχυτικό ρόλο. Το μη εμφανές χαρακτηριστικό προκαλεί σύγχυση, καθώς κάνει τον άνθρωπο πιο αδύναμο να κατανοήσει αυτό το χαρακτηριστικό και να το προσδιορίσει. Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό του ανθρώπου να δαιμονοποιεί αυτό που δεν κατανοεί.
Σε αντίθεση με άλλες διαφορετικότητες, η υψηλότερη νοημοσύνη προκαλεί επίσης περισσότερες ενοχές. Ίσως το γεγονός ότι η νοημοσύνη και η δημιουργικότητα είναι στενά συνυφασμένα με τις εκπαιδευτικές παροχές και άρα με το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο να προκαλεί μια αρνητική αντίδραση. Πολλοί χρησιμοποιούν το επιχείρημα ότι όλοι μπορούν με την κατάλληλη υποστήριξη να εμφανίσουν υψηλές επιδόσεις, για να μειώσουν ή και να ακυρώσουν την ύπαρξη της χαρισματικότητας. Ωστόσο η χαρισματικότητα δεν αφορά μόνο τις υψηλές επιδόσεις αλλά και την συνύπαρξη άλλων χαρακτηριστικών, όπως είναι η δημιουργικότητα. Όσο κι αν προπονήσεις ένα παιδί, μπορείς να αυξήσεις τις επιδόσεις του, σίγουρα όμως όχι να το κάνεις χαρισματικό.
 Αν χρησιμοποιούσαμε ένα άλλο ουσιαστικό και λέγαμε "όλοι έχουν χαρίσματα", το νόημα θα ήταν διαφορετικό. Το 'χάρισμα' είναι ένας όρος που σχετίζεται με τα χαρακτηριστικά κάποιου, ενώ η χαρισματικότητα είναι ατομική διαφορετικότητα, ένας όρος που οι ειδικοί χρησιμοποιούν για να περιγράψουν τα παιδιά που έχουν εξαιρετικές επιδόσεις σε κάτι και που χρειάζονται διαφοροποιημένη εκπαίδευση και προσέγγιση γενικότερα. Για να χρησιμοποιήσουμε μια παρόμοια έκφραση, άλλο εννοούμε με τα "άγχη της καθημερινότητας" και άλλο με τον όρο "αγχώδης διαταραχή": όλοι μας έχουμε κάποια άγχη στη ζωή μας, αλλά δεν είμαστε όλοι αγχώδεις κλινικά. Στη φράση "όλοι είναι χαρισματικοί", συγχέονται εκπαιδευτικά, ψυχολογικά, κοινωνικά επίπεδα νοημάτων και συγκρούονται αντικειμενικές, λογικές πεποιθήσεις (ότι υπάρχουν παιδιά που δεν έχουν ιδιαίτερες επιδόσεις σε κανέναν τομέα) με τον συναισθηματισμό (τι κρίμα που είναι που υπάρχουν παιδιά που δεν έχουν ιδιαίτερες επιδόσεις σε κανέναν τομέα!). Η φράση αυτή ίσως να στηρίζεται στο ασαφές περιεχόμενο των χαρισμάτων. Σαφώς, χρησιμοποιούμε τη λέξη "χαρισματικός" και σε περιπτώσεις που δεν αφορούν μόνο τη χαρισματικότητα, όπως τη μελετάμε στην ψυχολογία (δηλαδή ως γνωστική υπεροχή). Για παράδειγμα, λέμε "χαρισματική προσωπικότητα", για να αναφερθούμε σε κάποιον με γοητεία, εξωστρέφεια, καλές επικοινωνιακές δεξιότητες, γλυκύτητα, τρόπους, χιούμορ. Στην ψυχολογία όμως γνωρίζουμε καλά ότι άλλο η γνωστική πλευρά (νοημοσύνη) και άλλο η προσωπικότητα. Είναι γνωστές μάλιστα οι διαμάχες περί της έννοιας της συναισθηματικής νοημοσύνης, ότι δεν είναι δόκιμη μεταβλητή, καθώς δε φαίνεται να ξεχωρίζει ιδιαίτερα από την προσωπικότητα. Έτσι, συμβαίνει συχνά να χαρακτηρίζουμε κάποιον ως χαρισματικό, αλλά στην πραγματικότητα να αναφερόμαστε στον τύπο προσωπικότητάς του και όχι στη νοητική του λειτουργία. Η φράση "όλα τα παιδιά είναι χαρισματικά" τις περισσότερες φορές τίθεται ως απάντηση, ως απόκριση με τόνο ξεκάθαρα αμυντικό, ως αντίδραση ενόχλησης απέναντι στη σύγκριση μεταξύ ανθρώπων και την αμηχανία που ίσως προκαλεί το γεγονός ότι όλοι μας είμαστε διαφορετικοί μεταξύ μας. Και ότι κάποιοι είναι "ψηλότεροι". Η ισότητα παρερμηνεύθηκε με την ομοιότητα. Αυτή η παρερμηνεία οδήγησε σε εκπαιδευτικές ανισότητες σε βάρος των ίδιων των μαθητών που πασχίζουν να χωρέσουν σε ένα καλούπι. Τόσο που πολλοί εκπαιδευτικοί θεωρούν ως απειλή το να έχουν στην τάξη τους έναν μαθητή που θα προκαλέσει την αυθεντία τους, που ενδεχομένως θα τους ξεπεράσει και που θα ζητάει από τον εκπαιδευτικό περισσότερα, αφού θα διψάει διαρκώς για καινούριες γνώσεις.
 
Είμαστε όλοι διαφορετικοί, όλοι ανόμοιοι και αυτό δεν υπονοεί ότι δεν είμαστε ίσοι. Όλα τα παιδιά έχουν το δικαίωμα στην εκπαίδευση που σέβεται τη διαφορετικότητά τους. Και πρέπει ως κοινωνία να είμαστε υποστηρικτικοί όχι μόνο στην ανεπάρκεια, όχι μόνο στο αθλητικό ταλέντο, αλλά και στο διανοητικό, και να μην το φοβόμαστε, να μην το θεωρούμε ταμπού. Κλείνουμε με μια μετάφραση από την ιστοσελίδα της εθνικής ένωσης για τα χαρισματικά παιδιά στις ΗΠΑ (NAGC): Όλα τα παιδιά έχουν δυνατά σημεία και θετικά χαρακτηριστικά, αλλά δεν είναι όλα τα παιδιά χαρισματικά, με την εκπαιδευτική έννοια του όρου. Η ονομασία "χαρισματικός" στο σχολείο σημαίνει ότι, σε σύγκριση με άλλα παιδιά της ηλικίας ή της τάξης του, ένα παιδί έχει προηγμένη ικανότητα να μάθει και να εφαρμόσει ό,τι έμαθε σε ένα ή περισσότερα μαθήματα, ή στον αθλητισμό ή τις τέχνες. Αυτή η προηγμένη ικανότητα απαιτεί τροποποιήσεις στο συνηθισμένο πρόγραμμα διδασκαλίας, για να μπορούν αυτά τα παιδιά να μάθουν νέο υλικό και να κινητοποιηθεί ο νους τους. Χαρισματικός δε σημαίνει καλός, ή καλύτερος. Είναι ένας όρος που επιτρέπει στους μαθητές να εντοπιστούν, για να τους προσφερθούν υπηρεσίες που θα μπορέσουν να καλύψουν τις ιδιαίτερες μαθησιακές τους ανάγκες.