Τι είναι οι ενοχές και με ποιο τρόπο δημιουργούνται; Τι πρέπει να γνωρίζουν οι γονείς για να μην δημιουργούν στα παιδιά ενοχικά συναισθήματα; Ο ψυχαναλυτής Lucio Della Seta, μέλος της Ιnternational Association For Analyticsl Psychology, της Ζυρίχης μας αναλύει την πραγματική ιστορία της Άννας. Η ανάλυση ενός ονείρου της στην ψυχοθεραπεία, οδηγεί στην αποκάλυψη των ενοχών της για τη σεξουαλικότητά της.
To όνειρο της Άννας.
Η Άννα υποφέρει από άγχος και κρίσεις πανικού. Μου διηγείται ένα όνειρο. Είναι σύντομο ξεκάθαρο και σημαντικό για τη θεραπεία της. Το αναφέρω διότι με βοηθάει να γίνει κατανοητό τι είναι και πώς μπορεί να διογκωθεί ένα χαρακτηριστικό αίσθημα ενοχής. Δηλαδή η αγχωτική και καταπιεσμένη ψυχική κατάσταση για μια υποτιθέμενη απαξίωσή μας στα μάτια των άλλων αλλά και στα δικά μας.
Η Άννα μου αφηγείται. Στο όνειρο βλέπω μια μικρή πλατεία. Στο κέντρο στέκει μια νεαρή τσιγγάνα που κρατώντας ένα ραβδί προσπαθεί να προστατεύσει τον εαυτό της από την ομήγυρη των ν ανδρών και γυναικών που την έχει περιτριγυρίσει. Ρωτώ την Άννα πόσων χρονών είναι και μου λέει 8, 9 ετών. Τι θυμάσαι από την εποχή που είχες την ίδια ηλικία την ξαναρωτώ. Μου διηγείται ένα περιστατικό.
«Μια μέρα, την ώρα που σουρούπωνε πήγε ως συνήθως στο πάρκο πίσω από το σπίτι της. Την πλησίασε ένας άνδρας σήκωσε τη φούστα της και της χάιδεψε τα πόδια της. Εκείνη το έβαλε στα πόδια, όχι γεμάτη φόβο αλλά γεμάτη ντροπή. Όπως συνήθως συμβαίνει με τα παιδιά δεν της πέρασε από το μυαλό ότι είχε διατρέξει κίνδυνο ούτε ότι είχε δεχτεί ένα είδους βιασμό αλλά ένιωσε ότι είχε παραβιάσει τους κανόνες της σεξουαλικής αγνότητας.
Η Άννα γνώριζε αρκετά πράγματα σχετικά με τη σεξουαλικότητα από τους συνομηλίκους της αλλά η αποσιώπηση του θέματος μέσα στο σπίτι της από την οικογένειά της την είχε πείσει ότι επρόκειτο για κάτι τρομερό ατιμωτικό και επικίνδυνο που θα την οδηγούσε κατευθείαν στην κόλαση. Η συγκάλυψη του σαρκικού έρωτα μέσα στην οικογένεια έδινε στην σεξουαλικότητα μια μυστηριώδη και τερατώδη σπουδαιότητα.
Ήταν αρκετό ένα τέτοιο περιστατικό για να εγκαταστήσει επίμονα ενοχικά συναισθήματα; Πίστευα πώς όχι. Ζήτησα από την Άννα και άλλες πληροφορίες για την παιδική της ηλικία. Μου λέει ότι κατοικούσε στο ισόγειο μιας πολυτελούς πολυκατοικίας, δίπλα στο διαμέρισμα του θυρωρού. Η οικογένειά της δεν ήταν πλούσια και είχε βρεθεί εκεί συμπτωματικά. Ο κόσμος που την περιέβαλε δεν της ανήκε οι φίλες της είχαν πολλά παιχνίδια ακριβά ρούχα και έκαναν διακοπές πράγματα ξένα για την Άννα.
Όλα αυτά έκαναν την Άννα να ζηλεύει πότε- πότε αλλά χωρίς σοβαρές ψυχολογικές συνέπειες.
Από πού πήγαζαν λοιπόν οι ενοχές της και το αίσθημα ανικανότητας που είχε στη ζωή της;
Στο τέλος μιας κουβέντας μας και ενώ είχαμε σηκωθεί για να αποχαιρετιστούμε η Άννα σχολίασε σαν να έλεγε κάτι ασήμαντο: «Εκείνη την εποχή μισούσα τη μητέρα μου που φερόταν τόσο δουλικά σε όλους».
Αυτή η φράση μας βοήθησε να καταλάβουμε ότι η συμπεριφορά της μητέρας ήταν η πραγματική αιτία για τα αισθήματα κατωτερότητας που έτρεφε. Η ζωή της Άννας ήταν γαλήνια, γεμάτη ασχολίες, διαβάσματα, φιλίες αργότερα δουλειά και έρωτες αλλά η μητρική συμπεριφορά την είχε πείσει σταδιακά ότι η οικογένειά της και άρα η ίδια άξιζε λιγότερο από τους άλλους. Αυτό το μήνυμα που εκπεμπόταν ακατάπαυστα, σαν σταγόνα που κατατρώει το βράχο καταστάλαξε μέσα της και παγιώθηκε. Οι άλλοι λοιπόν, εκτός του ότι είχαν πράγματα που δεν είχε διέθεταν και μια ανεξήγητη αξία.
Τα αρνητικά συναισθήματα εκείνης της περιόδου που κράτησε πολλά χρόνια δημιούργησαν στην Άννα το σύμπλεγμα, το ασυνείδητο απόθεμα κοινωνικής ανεπάρκειας. Για τη δική της πραγματικότητα- μια όμορφη και επιτυχημένη γυναίκα διευθύντρια μεγάλης επιχείρησης- αυτό το σύμπλεγμα δεν έχει λογική αλλά ο ψυχικός πόνος είναι φτιαγμένος από αόριστες αναμνήσεις.
Η επιθυμία της να ταυτιστεί με το ανδρικό φύλο.
Στο όνειρο, η μικρή τσιγγάνα η ίδια η Άννα φυσικά αμύνεται με ένα ραβδί φαλλικό σύμβολο που εκφράζει πολύ καλά την επιθυμία εκείνης της γυναίκας να ταυτιστεί με το αρσενικό αφού είναι το κυρίαρχο στοιχείο. Είναι σαφές ότι η Άννα στο όνειρο με το ραβδί πασχίζει να ελέγξει τις ενοχές που νιώθει για τα λάθη της. Στην πραγματική ζωή επέλεξε μια εργασία ανδρική θέλωντας να τονώσει τη δυναμική και θετική πλευρά του εαυτού της κάτι που την βοήθησε πολύ. Τέλος στο όνειρο οι άνδρες και οι γυναίκες που την απειλούν σχηματίζουν κύκλο. Ο κύκλος είναι το αρχέγονο σύμβολο της ολότητας περικλείει το όλον και θα μπορούσε να αληθεύει ότι στην περίπτωση της Άννας αντιπροσωπεύει τον μοναδικό λόγο του μη ρεαλιστικού της φόβου ότι δεν αξίζει αρκετά.
Εξάλλου δεν θα είχε νόημα να καταδικαζόταν η μητέρα που αντιδρούσε στην κοινωνική της κατάσταση με τον έναν και μοναδικό τρόπο που ήξερε.
Τι πρέπει να γνωρίζουν οι γονείς για τις ενοχές;
Αυτή η περίπτωση αποτελεί μια ακόμα επιβεβαίωση ότι το αίσθημα ενοχής είναι αναπόφευκτο για όλους, αυτός είναι και ο λόγος που συχνά με κάνει να απευθύνομαι στους γονείς και να λέω ότι πρέπει να αποκτήσουν γνώση επί του θέματος. Μόνο με την γνώση μπορούν να περιορίσουν τα λάθη και να αυξηθούν οι πιθανότητες μιας καλύτερης ζωής για τα παιδιά.
Πώς γεννιούνται οι ενοχές;
Το είδος μας αντίθετα με ότι συμβαίνει σε όλα τα άλλα είδη φέρνει στον κόσμο νεογνά που δεν μπορούν να επιβιώσουν μόνα τους. Γεννιόμαστε με ημιτελή εγκέφαλο που χρειάζεται χρόνο για να αναπτυχθεί και για ένα μεγάλο διάστημα είμαστε κυριολεκτικά ανίκανοι και ακατάλληλοι για κοινωνική ζωή. Το παιδί καθρεφτίζεται για ένα μεγάλο διάστημα στα μάτια των μεγάλων και συμπεραίνει ότι η αγάπη των άλλων είναι αναγκαίο για τη ζωή του. Μαθαίνουμε από μικροί πως πρέπει να συμπεριφερόμαστε καλά, να αρέσουμε στους άλλους, για να έχουμε τροφή ζεστασιά και χάδι.
Ο φόβος της μη αποδοχής.
Σε αυτή τη φάση της ζωής μας αναπτύσσεται ο συνειρμός ότι αυτά που σκέφτονται οι άλλοι αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της επιβίωσής μας. Ο φόβος της μη αποδοχής είναι η ενοχή που κυριεύει τον άνθρωπο σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου και αποτελεί το κυρίαρχο εμπόδιο για την ανθρώπινη ευτυχία. Είναι η αμηχανία του ανθρώπου με χαμηλή αυτοεκτίμηση και συνίσταται στη συνειδητή ή ασυνείδητη μομφή του εαυτού για λανθασμένες επιλογές, για αναξιοσύνη , για ανεπάρκεια. Από αυτό το συναίσθημα πάσχουν οι πάντες και στις περιπτώσεις που είναι ισχυρό και επίμονο αποτελεί τον πυρήνα της νεύρωσης.
Πώς πρέπει να μιλάμε στα παιδιά για να μη τους δημιουργήσουμε ενοχές;
Τα επικριτικά σχόλια για ένα παιδί πρέπει να πούμε ότι δεν έχουν πάντα αρνητικές συνέπειες. Όταν γίνονται με γνώση και λεπτότητα έχουν θετικό αποτέλεσμα. Για παράδειγμα δε λέμε στο παιδί «είσαι ανόητος» αλλά «αυτό που έκανες είναι ανοησία». Τα σχόλιά μας πρέπει να γίνονται με καλό τρόπο ώστε να μη μειώνουν την αυτοεκτίμηση και να οδηγούν στην συνειδητοποίηση.
Οι γονείς ας πούμε μπορεί δικαίως να βάλουν τις φωνές στο παιδί για έναν κακό βαθμό που πήρε στο σχολείο, χωρίς να το επικρίνουν. Το παιδί αισθάνεται λύπη, αμηχανία, ντροπή καταλαβαίνει και παίρνει την απόφαση να μην το ξανακάνει. Εάν όμως η οργή εκφραστεί με επιθετικότητα, με υπερβολικό τρόπο μαζί με την ντροπή που θα νιώσει το παιδί θα χάσει και την αυτοεκτίμηση και δε θα έχει καμία συνειδητοποίηση.
