Η πείνα είναι ένας μηχανισμός του οργανισμού που ειδοποιεί τον άνθρωπο ότι μειώνεται η ενέργεια του σώματός του, ώστε αυτός να φροντίσει να αναζητήσει το καύσιμό του και να ανεφοδιαστεί με αυτό. Σε αντίθεση όμως με άλλους οργανισμούς, ο άνθρωπος δεν κινητοποιείται μόνο από τον βιολογικό μηχανισμό του για να αναζητήσει τροφή. Δηλαδή δεν τρώει μόνο για να δώσει ενέργεια στον εαυτό του αλλά και για άλλους λόγους, που δεν σχετίζονται με την πρόληψη ενέργειας. Αυτοί οι λόγοι εντοπίζονται από την απλή απόλαυση της γεύσης μέχρι την ικανοποίηση βαθύτερων ψυχικών αναγκών.

Γράφει η εκπαιδευτική συμβουλευτική ψυχολόγος, Δρ Καλλιόπη Εμμανουηλίδου. 

Έτσι, φαίνεται ότι ο άνθρωπος δεν τρώει πάντα επειδή πεινάει ή δεν αποφεύγει το φαγητό μόνο επειδή δεν πεινάει. Και αυτό επειδή η κατανάλωση της τροφής είναι ιδιαίτερα φορτισμένη συναισθηματικά στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Εκτός από την απόλαυση που θα νιώσει ένα άτομο την ώρα του φαγητού, πολλές άλλες ψυχικές καταστάσεις (που προϋπάρχουν ή δημιουργούνται την ώρα του φαγητού) μπορεί να το οδηγήσουν στην αναζήτηση τροφής ακόμα και όταν το σώμα δεν πεινάει πραγματικά, ή στη στέρησή της ακόμα και όταν το σώμα πεινάει πραγματικά.

Πολλοί άνθρωποι λοιπόν έχουν ψυχικές και συναισθηματικές ανάγκες και βιώνουν καταστάσεις τις οποίες δυσκολεύονται να χειριστούν με τον κατάλληλο τρόπο ( με συζήτηση, με ενδοσκόπηση, με ψυχοθεραπεία κτλ.). Έτσι, στρέφονται στην κατανάλωση τροφής, χωρίς να πεινάνε σωματικά, αλλά για να ικανοποιήσουν συναισθηματικές ανάγκες και για να αντιμετωπίσουν άλλες ψυχικές καταστάσεις. Αυτό το φαινόμενο έχει επικρατήσει να ονομάζεται “συναισθηματική πείνα”, για να περιγράψει την ανησυχία που δεν προέρχεται από πραγματική, βιολογική, σωματική πείνα, αλλά από άλλες άσχετες με την πείνα καταστάσεις, που κάνουν ένα άτομο να στραφεί στην αναζήτηση τροφής. Υπάρχουν λοιπόν πολλοί παράγοντες εκτός από την συναισθηματική πείνα που ωθούν τους ανθρώπους στη λήψη ή στην αποφυγή της τροφής και αυτοί είναι οι ακόλουθοι:

Ανάγκη για ασφάλεια.

Για κάποια άτομα η κατανάλωση τροφής λειτουργεί ως καταπραυντική δραστηριότητα (θυμίζει τον θηλασμό ή την επιβράβευση από τους γονείς). Το άτομο αναζητά τροφή (συνήθως μαλακές, γλυκές τροφές), για να αναβιώσει μέσα του το παιδί, για να ενεργοποιήσει ένα μηχανισμό άμυνας, εκείνον της παλινδρόμησης σε συναισθήματα της παιδικής ηλικίας, κατά την οποία τροφή και συναισθηματική ασφάλεια ή ξεγνοιασιά ήταν πολύ στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους. Αντίθετα, μπορεί να απαρνείται το φαγητό και την παρηγορητική του υπόσταση, για να επαναλάβει/επιβεβαιώσει μαζοχιστικά μιαν αλλοτινή αίσθηση ασφάλειας ή για να προκαλέσει την προσοχή των σημαντικών γι’ αυτό ανθρώπων (όπως το πεινασμένο βρέφος-παιδί καλεί τους γονείς του να το ταΐσουν).

Αντιμετώπιση της απόρριψης.

Για να αποφύγει ή να ανατρέψει την αίσθηση της απόρριψης, ενδέχεται ένα άτομο να αναζητήσει τροφή για  να αναπληρώσει την αυτοαξία του, προσφέροντας στον εαυτό του μια αίσθηση αναγνώρισης, που θα αντισταθμίσει την απόρριψη. Άλλοτε πάλι, ένα άτομο μπορεί να στερηθεί την τροφή του ενδόμυχα, για να δικαιολογήσει την απόρριψη που έχει βιώσει, από αδυναμία να αμυνθεί απέναντι σε αυτήν, ή αυτοκαταστροφικά, για να αυτοτιμωρηθεί, που προκάλεσε μιαν αποτυχία.

Ανάγκη για αποδοχή και επιβράβευση.

Το άτομο, για να επιβραβεύσει τον εαυτό του για κάποιο επίτευγμά του ή για να βιώσει και πάλι το συναίσθημα της αποδοχής και της επιβράβευσης το οποίο δοκίμαζε όταν “σαν καλό παιδί” έτρωγε “όλο το φαΐ” του, τρώει και τώρα “όλο το φαΐ” του.

Μούδιασμα, “αναισθητικό”. 

Η απόλαυση του φαγητού μετατοπίζει την προσοχή από άλλα συναισθήματα και δίνει μια παρένθεση, ένα διάλειμμα από τις δυσάρεστες σκέψεις. Άλλωστε, ο μηχανισμός της χώνεψης οδηγεί σαν “αναισθητικό” σε ένα μούδιασμα της σκέψης, με τον λήθαργο που συνοδεύει την χώνεψη και μειώνει την πνευματική διαύγεια (εμποδίζει την καθαρή σκέψη). Όμως και η ασιτία προκαλεί ένα τέτοιο “θόλωμα” της σκέψης: ένα από τα χαρακτηριστικά συμπτώματα της νευρικής ανορεξίας είναι η μείωση της ικανότητας για συγκέντρωση και η θολή σκέψη.

Γέμισμα ψυχικών κενών.

Το άτομο ενδέχεται να βιώνει συναισθήματα που δεν μπορεί να τα εντοπίσει και να τα εκφράσει, με αποτέλεσμα να νιώθει ένα ψυχικό κενό. Έτσι, αντί να προβληματιστεί και να επιχειρήσει να αναζητήσει τη φύση των συναισθημάτων του, στρέφεται αμέσως στο φαγητό, για να γεμίσει αυτό το κενό.

Απόσπαση της προσοχής.

Για άλλους ανθρώπους η τροφή λειτουργεί ως τρόπος με τον οποίο επιτυγχάνεται η απόσπαση της προσοχής από το πραγματικό πρόβλημα, και αυτό επιτυγχάνεται με την ανάπτυξη μιας εμμονής με το φαγητό (όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, στη νευρική ανορεξία αλλά και στην ορθορεξία).

Η τροφή σαν “πώμα”.

Παρόμοια με την προηγούμενη είναι η περίπτωση κατά την οποία η τροφή μπορεί να λειτουργήσει σαν πώμα. Το στόμα δεν είναι μόνο όργανο του πεπτικού συστήματος αλλά και όργανο της λειτουργίας της γλώσσας, του λόγου. Έτσι μπορεί κάποιος για διάφορους λόγους να φοβάται να εξωτερικεύσει σκέψεις και συναισθήματα και να “βουλώνει” το στόμα, για να μην ξεστομίσει σκέψεις, ή τρώει, για να “καταπιεί” μαζί με την τροφή και διάφορα συναισθήματα, που δυσκολεύεται ή φοβάται να τα εκφράσει.

Αυτοτιμωρία- Αυτοκαταστροφή. 

Σε αυτή την περίπτωση κάποιος έχει εσωτερικεύσει (συνήθως από το παρελθόν) αρνητικά μηνύματα από τους σημαντικούς για τον ίδιο ανθρώπους (π.χ. λεκτική, σωματική, σεξουαλική κακοποίηση κτλ.) και προσπαθεί να επιβεβαιώσει τα μηνύματα αυτά “σκεπάζοντας’ τιμωρητικά τον εαυτό του κάτω από το πάχος. Παράλληλα, όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, το φαγητό λειτουργεί ως ένας τρόπος για να συγκρατήσει το άτομο μέσα του την κραυγή διαμαρτυρίας για την αδικία καθώς και για τον πόνο που έχει υποστεί. Έτσι, το παχύσαρκο άτομο επιλέγει να αυτοτιμωρηθεί ασυνείδητα και να κρύψει τον εαυτό του πίσω από το πάχος.

Αρνητικές σκέψεις.

Ένα άτομο θυμάται μηνύματα από άλλους τα οποία έχει εσωτερικεύσει στο παρελθόν ή σκέψεις που έχει διαμορφώσει για τον εαυτό του, ακόμα και όταν αυτές είναι παράλογες, πιστεύοντας μάλιστα ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να αλλάξει. Έτσι, μένει στην ίδια κατάσταση και δεν αποτολμά να αλλάξει, γιατί έχει πειστεί ότι δεν μπορεί να το κάνει ή ότι δεν του αξίζει κάτι καλύτερο.

Εκούσια αποφυγή της σεξουαλικής δραστηριότητας. 

Ενδέχεται κάποιος να αποφύγει την σεξουαλική δραστηριότητα για διάφορους λόγους. Για παράδειγμα, αν έχει υποστεί σεξουαλική κακοποίηση στο παρελθόν.  Τα υπερβολικά κιλά ή το λιπόβαρο σώμα για κάποιους ίσως να αποτελούν έναν τρόπο για την αποφυγή της σεξουαλικής επαφής, πράγμα το οποίο με την σειρά του προκαλεί αγχώδη ή καταθλιπτικά συναισθήματα.

Ακούσια έλλειψη συντροφικότητας και σεξουαλικής δραστηριότητας.

Όταν ένα άτομο δεν έχει μια συντροφική σχέση, έρχεται αντιμέτωπο με το μεγάλο κενό της μοναξιάς αλλά και την έλλειψη σεξουαλικής δραστηριότητας. Συχνά λοιπόν αυτά τα εσωτερικά κενά τα υποκαθιστά η υπερβολική κατανάλωση φαγητού, με την υποκίνηση και των άλλων παράλληλων συναισθηματικών μηχανισμών, όπως είναι αυτοί που αναφέρθηκαν παραπάνω.

Περηφάνια.

Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, υπάρχουν άτομα που απαρνούνται το φαγητό, για να ασκήσουν υπερβολικό έλεγχο στον εαυτό τους. Το ακραίο αδύνατο σώμα αποτελεί ένα έπαθλο γι’ αυτούς, καθώς υπερηφανεύονται γι’ αυτή την κατάκτησή τους, κάτι που το πέτυχαν με την υπερβολική αυστηρότητα και πειθαρχία, αξίες τις οποίες τόσο πολύ εκτιμούν.

 

Μπορείτε να αναζητήσετε περισσότερες πληροφορίες στο βιβλίο της συνεργάτιδάς μας, Δρ. Καλλιόπης Εμμανουηλίδου “Η ψυχολογία της διατροφής” που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ.