Oιδιπόδειο σύμπλεγμα: Όταν ο άνδρας θέλει για "σύντροφο" τη μαμά του

<p style="text-align: justify;"><strong>Το "οιδιπόδειο σύμπλεγμα"</strong></p>
<p style="text-align: justify;"><strong>Ο Οιδίποδας του </strong><strong>Freud</strong></p>
<p style="text-align: justify;"><strong>Στο "Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης" διαβάζουμε τον ορισμό του οιδιπόδειου συμπλεγματος:</strong></p>
<p style="text-align: justify;"><strong>"Οργανωμένο σύνολο φυλετικών και εχθρικών επιθυμιών που αισθάνεται το παιδί για τους γονείς του. Υπό τη θετική λεγόμενη μορφή του, το σύμπλεγμα εμφανίζεται όπως στην ιστορία του Οιδίποδος Τύραννου: επιθυμία θανάτου για τον αντίπαλο που συνιστά το πρόσωπο του ιδίου φύλου και σεξουαλική επιθυμία για το πρόσωπο του αντιθέτου φύλου. […]"</strong></p>
<p style="text-align: justify;"><strong>Γράφει ο ψυχοθεραπευτής Κωνσταντίνος Γεμενετζής</strong></p>
<p style="text-align: justify;"><strong><img src="/contentfiles/photos/psyxologia/kriseis-panikoy/gemenetzis.jpg" alt="" width="80" height="105" /></strong></p>
<p style="text-align: justify;">Στην τραγωδία του Σοφοκλή "Οιδίπους Τύραννος" ο Οιδίποδος σκοτώνει τον πατερά του και παντρεύεται την μητέρα του. Ο Freud παρεμβαίνει στην ιστορία της τραγωδίας με βίαιο τρόπο. Προσάπτει στον Οιδίποδα την <em>επιθυμία</em> να σκοτώσει τον πατέρα του και να παντρευτεί την μητέρα του. Και από που φτάνει ο Freud καν στην ιδέα οτι ο Οιδίποδας, αυτά που του συμβαίνουν, τα<em> θέλει</em>; Η κυρίαρχη νοοτροπία του 18ου-19ου αιώνα ερμηνεύει το <em>είναι</em> ως <em>βούληση</em>, ως <em>θέλω</em>. Ο Freud βλέπει τον Οιδίποδα με τα μάτια της δίκης του εποχής, μάτια προκρουστεια, και παρασταίνει τα πάθη του ως συνέπεια της, έστω "υποσυνείδητης", επιθυμίας του. Και κατευθείαν ξεπερνά την εποχή του και το τότε πολιτιστικό περιβάλλον της Δύσης, και αναγορεύει το "οιδιπόδειο" σε οικουμενική συνθήκη που διειπε, διέπει και θα διέπει τις σχέσεις της οικογενείας απανταχού της γης.</p>
<p style="text-align: justify;">Η αληθινή εικόνα της οικογένειας που προβάλλει μέσα από το "οιδιπόδειο", με τον γιο να θέλει τη μητέρα για γυναίκα του, να θέλει να σκοτώσει τον πατέρα, να απειλείται, απ' αυτόν με ευνουχισμό, είναι η εικόνα ενός άγριου πεδίου μάχης, μια ιστορία κατοχής, φόνου, εκδίκησης και αντεκδίκησης. Όμως το "οιδιπόδειο" είναι, πάντα συμφώνα με τον Freud, και μια χίμαιρα: δεν κάνουμε αυτά που έκανε ο Οιδίποδας. Περιοριζόμαστε σε συμβολικούς ευνουχισμούς και φόνους και σε υποκατάστατα συντρόφων. Για τον Freud η ζωή είναι μια ιστορία από συμβιβασμούς, υποκατάστατες επιθυμίες και σκιώδεις ανταγωνισμούς. Μπαγιάτικο πικρό ψωμί.</p>
<p style="text-align: justify;"><strong>Ο Οιδίποδας του Σοφοκλή</strong></p>
<p style="text-align: justify;">Ας δούμε το δράμα του Οιδίποδα με τα μάτια, όχι μιας μεταγενέστερης εποχής, αλλά του ιδίου του Σοφοκλή. Στην "Αντιγόνη" η αδελφή της Αντιγόνης Ισμήνη, μιλώντας για τον "δυσκλεη", τον δύσμοιρο πατέρα τους, λέει ότι γι’ αυτον: "μητηρ και γυνη διπλουν επος" [στ. 53]. "Μητέρα" και "γυναίκα" είναι <em>διπλούν έπος</em>, "διπλό όνομα". Η μητέρα είναι για τον ίδιο άνθρωπο και γυναίκα, η γυναίκα είναι για τον ίδιο άνθρωπο και μητέρα. Για τους Αρχαίους πηγή των κακών είναι αυτό που με μια λέξη θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε "σύγχυση". Πιασμένος στο δίχτυ αυτής της σύγχυσης σπαρταράει ο "δυσκλεης" Οιδίποδας. Σε τούτο έγκειται το τραγικό του.</p>
<p style="text-align: justify;"><strong>Το μέτρο</strong></p>
<p style="text-align: justify;">Ανήκει στην μοίρα του αγοριού να γνωρίζει την γυναίκα κατά κανόνα για πρώτη φορά στο πρόσωπο της μητέρας του. Και πως γνωρίζει τη γυναίκα στο πρόσωπο της μητέρας του; Από το ζωντανό της παράδειγμα: Βλέπει τη μητέρα, απέναντι στο πατέρα να μην ειναι μητέρα αλλά γυναίκα. Και πάλι, αυτή η γυναίκα, η πρώτη γυναίκα που γνωρίζει στον κόσμο, είναι η μόνη η οποία δεν μπορεί να είναι δική του γυναίκα – είναι δική του μητέρα, όμως γυναίκα του πατέρα του. Για το παιδί δεν μπορεί να είναι και δική του γυναίκα, να έχει "διπλό όνομα". (Το αντίστροφο ισχύει βεβαίως για το κορίτσι).</p>
<p style="text-align: justify;">Για το αγόρι η μητέρα ως γυναίκα, για το κορίτσι ο πατέρας ως άντρας, είναι συνάμα <em>αναπόφευκτοι</em> <em>και</em> <em>απλησίαστοι</em>.</p>
<p style="text-align: justify;">Όμως τα παιδιά αναγνωρίζουν και στον εαυτό τους τον άντρα και τη γυναίκα από την στάση των γονιών απέναντι τους, καθώς αυτοί δεν μπορεί να βλέπουν τα παιδιά μόνο ως παιδιά, αλλά στο αγόρι βλέπουν και τον εκκολαπτόμενο άντρα, στο κορίτσι βλέπουν και την εκκολαπτόμενη γυναίκα. Και πάλι ορθώνεται ο απαγορευτικός τοίχος του "διπλού ονόματος": για τη μητέρα ο γιος είναι ο άντρας που ποτέ δεν θα γίνει δικός της, για τον πατέρα η κόρη είναι η γυναίκα που ποτέ δεν θα γίνει δική του.</p>
<p style="text-align: justify;">Τα παιδιά, το αγόρι ως άντρας για τη μητέρα, η κόρη ως γυναίκα για τον πατέρα, είναι συνάμα <em>αναπόφευκτα και απλησίαστα.</em></p>
<p style="text-align: justify;"><strong>Παράτονα</strong></p>
<p style="text-align: justify;">Το μετρό του <em>αναπόφευκτου-απλησίαστου</em> είναι ευάλωτο. Είναι σαν την καμπάνα σε ένα ποίημα του Hölderlin, όπου φτάνει μια νιφάδα χιόνι για να την κάνει να ηχεί παράτονα. Σχηματικά, το μέτρο του <em>αναπόφευκτου-απλησίαστου</em> παραβιάζεται με δυο τρόπους:</p>
<p style="text-align: justify;">Το <em>αναπόφευκτο</em>, είπαμε, έγκειται στο οτι το παιδί αναπόφευκτα θα δει τον πατέρα και τη μητέρα ως άντρα και ως γυναίκα, και αυτοί επίσης θα το δουν ως εκκολαπτόμενο άντρα, ως εκκολαπτόμενη γυναίκα. Όμως οι γονείς μπορεί να δοκιμάσουν να το αποφύγουν, ζώντας στο σπίτι κι εμπρός στα παιδιά τους ως όντα άφυλα, με τον μπαμπά να είναι μόνο μπαμπάς και τη μαμά να είναι μόνο μαμά. Παραβιάζουν το <em>αναπόφευκτο.</em></p>
<p style="text-align: justify;">Το <em>απλησίαστο</em>, είπαμε, έγκειται στο ότι για τη μητέρα ο γιος είναι ο άντρας που ποτέ δεν θα γίνει δικός της, για τον πατέρα η κόρη ειναι η γυναίκα που ποτέ δεν θα γίνει δική του. Όμως εδώ δεν μιλάμε μόνο για σεξουαλική κακοποίηση. Πολύ συχνότερη είναι μια, λιγότερο η περισσότερο λανθάνουσα, ερωτική διάθεση, ένα είδος φλερτ του γονέα προς το παιδί του άλλου φύλου, η του παιδιού προς τον γονέα του άλλου φύλου. Πλησιάζονται μεταξύ τους με υπονοούμενα λόγια και συμπεριφορές. Παραβιάζουν το <em>απλησίαστο.</em></p>
<p style="text-align: justify;">Οι παραπάνω παραβιάσεις του <em>αναπόφευκτου-απλησίαστου</em>, στις ποικίλες τους παραλλαγές, οπωσδήποτε θα γίνουν. Ήδη ο ίδιος ο Freud, με την ερμηνεία του των παθών του Οιδίποδα, τις κατακυρώνει. Το ζήτημα είναι πόσο γρήγορα κάνεις θα τις αναγνωρισει, θα αναγνωρισει το παρατονο της στασης του, τις νιφαδες χιονιου που χαλάνε τον καθαρό ήχο της καμπάνας. Κάποτε το αναγνωρίζουν γρήγορα. Κάποτε μένουν παράτονοι, φαλτσάρουν για μια ζωή. Κάποτε δεν το αναγνωρίζουν γιατί δεν το γνωρίζουν. Εδώ ένα από τα καλά που θα μπορούσαν να τους τύχουν, θα ήταν ένας θεραπευτής όποιος θα τους εφιστούσε την προσοχή, θα τους άνοιγε τα μάτια για το πως είναι, και για το πως θα μπορούσαν να είναι.</p>
<p style="text-align: justify;"><strong> </strong></p>
<p style="text-align: justify;"><strong>Δευτερη βολτα: Η ειρωνεια της μοιρας</strong></p>
<p style="text-align: justify;">Ο Οιδίποδας, που ζούσε στην Κόρινθο υιοθετημένος, χωρίς να το ξέρει, από τους εκεί βασιλείς, μαθαίνει από το μαντείο των Δελφών ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτει τη μητερα του.  Ακριβώς για να μην γίνει αυτό, φεύγει από την Κόρινθο και πηγαίνει στη Θήβα, όπου σκοτώνει τον αληθινό πατέρα του και παντρεύεται την αληθινή μητέρα του.</p>
<div id="yui_3_7_2_1_1380534573001_4645" style="text-align: justify;">Η ιστορία του Οιδίποδα ειναι αντίστοιχη με μια ιστορία των Σουφι απο το Ιράκ που παραθέτει ο<span class="yiv4240298637"> </span><span lang="EN-GB">Jean</span><span lang="EN-GB">Baudrillard</span><span class="yiv4240298637"> </span>στο βιβλίο του "Περί σαγήνης". Το σχετικό κεφάλαιο επιγράφεται "Θάνατος στη Σαμαρκάνδη". Ένας στρατιώτης</div>
<div id="yui_3_7_2_1_1380534573001_4638" style="text-align: justify;">" […] συναντά τον Θάνατο σε μια γωνιά της αγοράς και του φαίνεται οτι τον είδε να κάνει μια απειλητική χειρονομία εναντίον του. Σπεύδει στο παλάτι του Βασιλιά για να του ζητήσει το καλύτερο του άλογο ώστε να τρέξει να γλιτώσει από τον Θάνατο στη διάρκεια της νύχτας, να πάει μακριά, πολύ μακριά, μεχρι τη Σαμαρκάνδη. Τότε ο Βασιλιάς καλεί τον Θάνατο στο παλάτι για να τον επιπλήξει που φόβισε έτσι έναν από τους καλύτερους υπηκόους του. Εκείνος όμως, έκπληκτος, του απαντά: "Δεν ήθελα να τον τρομάξω. Απλώς εξεπλάγην που συνάντησα εδώ αυτό τον στρα­τιώτη, ενώ αύριο κιόλας έχουμε ραντεβού στη Σαμαρκάνδη".</div>
<div id="yui_3_7_2_1_1380534573001_4642" style="text-align: justify;">Ο<span class="yiv4240298637"> </span><span lang="EN-GB">Baudrillard</span><span class="yiv4240298637"> </span>συνεχίζει: "Εννοείται πως, όταν πασχίζουμε να ξεφύγουμε από το πεπρωμένο μας, τότε ειναι που τρέχουμε ίσια καταπάνω του." Όπως ακριβώς συμβαίνει με τον Οιδίποδα.</div>
<div id="yui_3_7_2_1_1380534573001_4639" style="text-align: justify;">Είναι μια μεγάλη αλήθεια, και την βλέπουμε κατά κόρον στην ψυχοθεραπεία: Ο τρόπος, με τον οποίο κανείς προσπαθεί να λυθεί από το πρόβλημα του, τον βυθίζει στο πρόβλημα όλο και περισσότερο. Αυτό συμβαίνει με το λεγόμενο "αίτημα" των ανθρώπων που προσφεύγουν στην ψυχοθεραπεία. Συμβαίνει κάθε, μα κάθε φορά όπου κανείς επιδιώκει να παλέψει τα πράγματα, να αποτρέψει τις προοπτικές που διαγράφονται. Ζητώντας να τις αποτρέψει, τις πραγματώνει. Ισχύει και ευρύτερα. Το δείχνουν περίτρανα οι επεμβάσεις στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν. Το δείχνουν τα μέτρα που υποτίθεται ότι θα σώσουν τον πλανήτη από τη μόλυνση του περιβάλλοντος. Παντού ειναι η εικόνα της χελώνας που περπατάει στην άμμο και με την ουρά της πάει να σβήσει τα ίχνη της.</div>
<div id="yui_3_7_2_1_1380534573001_4646" style="text-align: justify;">Την δεκαετία του '70 στη Ζυρίχη  υπήρχε ένας καμπαρετίστας ονόματι<span class="yiv4240298637"> </span><span lang="EN-GB">Franz</span><span lang="EN-GB">Hohler</span>. Τα νούμερα του αποτελούνταν από γκροτέσκο χιούμορ, τραγούδια που συνόδευε με το τσέλο του και ιστορίες που συνέθετε και αφηγούνται. Μια τέτοια ιστορία, όπως την ανακαλώ από μνήμης,  ειναι η εξής:</div>
<div id="yui_3_7_2_1_1380534573001_4640" style="text-align: justify;">Ξεκινά ένας ποδοσφαιρικός αγώνας. Αντίπαλοι ειναι η ομάδα των ζωντανών και η ομάδα των νεκρών. Στο γήπεδο μπαίνει πρώτη η ομάδα των ζωντανών, οι παίκτες ξεκινούν με το καθιερωμένο ζέσταμα και, όταν φτάνει η ώρα, παίρνουν τις θέσεις τους. Τώρα μπαίνουν στο γήπεδο οι νεκροί. Τους φέρνουν στοιβαγμένους σ' ένα κάρο και τους στήνουν το ένα πάνω στον άλλο εμπρός στην εστία τους. Ο αγώνας ξεκινά. Οι ζωντανοί κάνουν την επίθεση τους, όμως το σουτ που επιχειρούν προσκρούει στο τείχος των νεκρών. Ακολουθούν κι άλλες επιθέσεις, που γίνονται όλο και πιο ορμητικές, όλο και πιο πεισματικές, όμως οι νεκροί καλύπτουν ολόκληρη την εστία και δεν επιτρέπουν την παραβίαση της. Το ημίχρονο πλησιάζει, και τώρα προωθείται ακόμα κι ο τερματοφύλακας των ζωντανών. Παίρνει την μπάλα, προελαύνει, εξαπολύει ένα δυνατό σουτ, η μπάλα χτυπά στο οριζόντιο δοκάρι της εστίας των νεκρών, επιστρέφει, και με την δύναμη που 'χει φτάνει πίσω μεχρι την αφύλακτη πλέον εστία των ζωντανών και κυλάει στα δίχτυα. Το ημίχρονο τελειώνει με σκορ 1-0 υπέρ των νεκρών. Οι νεκροί φορτώνονται στο κάρο και οδηγούνται στην άκρη του γηπέδου. Οι ζωντανοί πηγαίνουν στα αποδυτήρια. Είναι κουρασμένοι, άλλα αποφασιστικοί. "Στο δεύτερο ημίχρονο", λένε ο ένας στον άλλο, "θα προσπαθήσουμε περισσότερο".</div>
<div id="yui_3_7_2_1_1380534573001_4647" style="text-align: justify;"> </div>
<div id="yui_3_7_2_1_1380534573001_4641" style="text-align: justify;">Το "οιδιπόδειο σύμπλεγμα" θα μπορούσε να ονομάζει ακριβώς αυτήν την ειρωνεία της μοίρας μας, την ειρωνεία που συνοδεύει την αφελή, αναιδή φαντασίωση ότι κρατάμε τη ζωή μας στα χέρια μας, ότι η ενεργητικότητα, το "μπορώ", ειναι η απάντηση σε κάθε τι που μας συντυχαίνει. (Βλ. και "<a href="http://www.gemenetzis.gr/images/article_pdf/atav20110227.pdf" rel="nofollow" target="_blank">Ποιος ειναι ο Οιδιποδας;</a>")</div>

Σχετικά άρθρα