<p style="text-align: justify;">Κάποιοι θεωρούν ότι οι πρακτικοί παράγοντες δεν πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν στη λήψη της απόφασης. Όσοι διατυπώνουν αυτήν την άποψη πιστεύουν ότι ο άνθρωπος πρέπει να έχει αρχές και να τις υποστηρίζει ανεξάρτητα από το κόστος, αλλά είναι συνήθως εκείνοι που δεν έχουν αντιμετωπίσει προσωπικά το δίλημμα: γάμος ή διαζύγιο.</p>
<p style="text-align: justify;">Από τη ψυχοθεραπεύτρια Πέγκι Βον </p>
<p style="text-align: justify;">ΧΡΗΜΑΤΑ</p>
<p style="text-align: justify;">Οι οικονομικοί προβληματισμοί αποτελούν συνήθως κρίσιμο παράγοντα για όσους σκέφτονται το διαζύγιο (αδιάφορο αν πρόκειται για το παραστρατημένο ή το προδομένο ταίρι). Τείνουμε να πιστεύουμε ότι τα χρήματα βαρύνουν περισσότερο στη λήψη της απόφασης όταν το πρόσωπο που επεξεργάζεται τη λύση του διαζυγίου είναι η σύζυγος -για τους άνδρες το οικονομικό δεν αποτελεί ανυπέρβλητο εμπόδιο. Θεωρούμε επίσης δεδομένο ότι ο άνδρας που πληροφορείται την παρεκτροπή της συζύγου του είναι πιο πιθανό να καταφύγει στο διαζύγιο απ’ ό,τι μια γυναίκα που ανακαλύπτει τις ερωτοδουλειές του συζύγου της. Αυτό, βέβαια, είναι ένα αυθαίρετο συμπέρασμα. Η συμβατική αντίληψη ότι ο άνδρας θα προσφύγει ευκολότερα στη λύση του χωρισμού παραγνωρίζει τον ρόλο που διαδραματίζει ο οικονομικός παράγοντας στη διαμόρφωση της απόφασής του.</p>
<p style="text-align: justify;">Μελέτες έχουν καταδείξει ότι το επίπεδο ζωής των ανδρών τείνει να βελτιώνεται μετά το διαζύγιο. Κι αφού οι περισσότεροι άνδρες δεν έχουν τη δυνατότητα να συντη ρούν δύο ξεχωριστά νοικοκυριά χωρίς σημανπκές περίκοπές σης προσωπικές τους ανάγκες, εκείνοι που βελτιώνουν το επίπεδο διαβίωσής τους το κάνουν συνήθως σε βάρος της πρώην συζύγου κατ των παιδιών τους. 'Ομως ο άνδρας που έχει αναλάβει τη δέσμευση να συμβάλλει στις δαπάνες για τα παιδτά γνωρίζει ότι δεν 8α μπορέσει να διατηρήσει αλώβητο τον τρόπο ζωής του εφόσον αποφασίσει να πάρει διαζύγιο και να αλλάξει τόπο κατοικίας. Γι’ αυτό δυσκολεύετατ να πάρετ μία απόφαση που ξέρετ ότι θα πλήξει το επίπεδο διαβίωσής του. Όσο οι σύζυγοι βρίσκονται σ’ αυτήν τη δέση (και οι οποίοι κάτω από (άλλες συνθήκες θα διάλεγαν να φύγουν) θα σταθμίσουν την προο- πττκή της οικονομτκής αποστράγγισης που συνοδεύει συνήθως την έκδοση ενός διαζυγίου, και ίσως αποφασίσουν να παραμείνουν στον γάμο.</p>
<p style="text-align: justify;">Παρά τον εγκλωβισμό που μπορεί να αισθάνεται ένας άνδρας σ’ αυτές τις συνθήκες, δεν αποκλείεται ν’ αποφασίσει να μείνει ώσπου να μεγαλώσουν τα παιδιά. Η ελπίδα διαμόρφωσης μελλοντικών συνθηκών που θα του επιτρέψουν να τροποποιήσετ την απόφασή του, τον βοηθά να υπομείνει τον προσωρινό συμβιβασμό που υπαγορεύει το πρακτικό πρόβλημα της έλλειψης χρημάτων.</p>
<p style="text-align: justify;">Η σημασία του οικονομικού παράγοντα είναι ακόμη μεγαλύτερη για τις περισσότερες γυναίκες που επεξεργάζονται την προοπτική του διαζυγίου -και δικαίως. Μια γυναίκα που χωρίζει (ιδίως αν έχει παιδιά) βλέπει το επίπεδο ζωής της να υποχωρεί δραμαπκά. Σύμφωνα με έρευνα του Λένορ Γουάιτσμαν που δημοσιεύθηκε στο σύγγραμμα <em>The</em><em> </em><em>Divorce</em><em> </em><em>Revolution</em> <em>(Η Λύση τον Διαζνγίον),</em> η πτώση του επιπέδου ζωής των γυναικών με μικρά παιδιά κατά τη διάρκεια του πρώτου χρόνου μετά το διαζύγιο είναι κατακόρυφη και προσεγγίζει το 73% κατά μέσο όρο.</p>
<p style="text-align: justify;"> </p>
<p style="text-align: justify;">Συνηθισμένη κατάσταση για όσες δεν έχουν εργαστεί ποτέ εκτός σπιττού (ή έχουν χρόνια να εργασθούν) είναι η αγωνία αν θα μπορέσουν να πληρώσουν τους λογαριασμούς σε περίπτωση διαζυγίου. Ωστόσο, τα χρήματα αποτελούν μείζονα παράγοντα προβληματισμού και για τις εργαζόμενες γυναίκες -αφού οι μισθοί τους εξακολουθούν να είναι χαμηλότεροι σε σύγκριση με τις αμοιβές των ανθρών.</p>
<p style="text-align: justify;">Επομένως, όπως συμβαίνει σε κάποιο βαθμό και με τους άνδρες, πολλές σύζυγοι που νιώθουν ανέτοιμες να συντηρήσουν τον εαυτό τους και τα παιδιά τους αποφασίζουν να παραμείνουν στον γάμο, ενώ στην ουοία θα προτιμούσαν να χωρίσουν. Μπορεί μια γυναίκα να αισθάνεται ότι δεν έχει άλλη επιλογή σε μια δεδομένη φάση, αυτό όμως δεν σημαίνει πως η αίσθηση του εγκλωβισμού θα διαιωνι- στεί. Η συγκεκριμένη περίοδος θα πρέπει να αξιοποιηθεί για να αναπτύξει επαγγελματικές δεξιότητες, να τονώσει την αυτοπεποίθησή της, να κάνει τέλος πάντων ό,τι χρειάζεται για να μπορέσει κάποια στιγμή να τα βγάλει πέρα μόνη της, αν και εφόσον αυτός είναι ο στόχος της. Είναι σημαντικό να κινηθεί με κριτήριο την εκπλήρωση των επιθυμιών της, έστω κι αν δεν είναι άμεσα υλοποιήσιμες. Εκείνο που συντρίβει το ηθικό μιας γυναίκας δεν είναι η αίσθηση ότι δεν έχει επιλογή <em>αυτήν</em> τη <em>στιγμή,</em> αλλά ότι δεν θα την αποκτήσει <em>ποτέ.</em></p>
<p style="text-align: justify;">Μια γυναίκα που ένιωθε αβέβαιη για την ικανότητά της να τα βγάλει πέρα μόνη, αποφάσισε να παραμείνει στον γάμο ενώ συγχρόνως επέστρεψε στα θρανία. Σπούδασε διοίκηση επιχειρήσεων με απώτερο σκοπό να ιδρύσει μια μικρή εταιρεία. Η εμπειρία, πέρα από το γεγονός ότι την προετοίμασε για τον σκληρό κόσμο των επαγγελματιών, της πρόσφερε την πολυπόθητη αυτοπεποίθηση που τόσο της έλειπε. 'Οταν τελικά ένιωσε έτοιμη για το διαζύγιο, η σχέση της με τον σύζυγο είχε βελτιωθεί σε τέτοιο βαθμό που αποφάσισε τελικά να μην χωρίσει.</p>
<p style="text-align: justify;"> </p>
<p style="text-align: justify;"><strong>Έξοδα Συντήρησης Παιδιών</strong></p>
<p style="text-align: justify;">Οι προβληματισμοί γύρω από το βασικό εισόδημα δεν εί ναι ο μόνος οικονομικός παράγοντας που πρέπει να σταθμιστεί όταν μελετά κανείς τη λύση του διαζυγίου.'Ενα από τα πλέον αγωνιώδη ερωτήματα που προκύπτουν όταν υπάρχουν παιδιά συνδέεται με το ύψος του ποσού για τη συντήρηση τους -και τη διάρκεια καταβολής του. Επειδή συνήθως η διατροφή πληρώνεται από τον άνδρα, ο σύζυγος είναι συνήθως εκείνος που, έχοντας αναλάβει το καθήκον της διατροφής των παιδιών, δυσκολεύεται να παντρευτεί ξανά και να δημιουργήσει καινούργια οικογένεια. Στον αντίποδα, ενδεχόμενη αδυναμία είσπραξης του ποσού της διατροφής οδηγεί πολλές γυναίκες στο όριο της φτώχειας ή και κάτω από αυτό.</p>
<p style="text-align: justify;"><strong>Έξοδα Φύλαξης Παιδιών</strong></p>
<p style="text-align: justify;">Αλλη οικονομική παράμετρος που πρέπει να συνυπολογισθεί είναι τα έξοδα της φύλαξης των παιδιών. Δεδομένου ότι η κηδεμονία δίνεται κατά κανόνα στη μητέρα, το ζήτημα της φροντίδας των παιδιών κατά τη διάρκεια της απουσίας στη δουλειά προβληματίζει αναρίθμητες διαζευγμένες γυναίκες. Όσες εργάζονταν από πριν εκτός σπιτιού και έχουν μεριμνήσει για τη φύλαξη των παιδιών, αναγκάζονται λόγω μειωμένου εισοδήματος να εγκαταλείψουν την πολυτέλεια της βοηθού. Όσες ασχολούνται μόνο με τα οικιακά και τη φροντίδα των παιδιών, ίσως νιώσουν ανήμπορες να ανταποκριθούν στη διπλή πρόκληση της εξεύρεσης και μίσθωσης αξιόπιστης βοήθειας.</p>
<p style="text-align: justify;">Μια γυναίκα (που αντιμετώπιζε οξύτατη οικονομική στενότητα μετά την έκδοση του διαζυγίου) κατόρθωσε να βρει μια άλλη διαζευγμένη μητέρα με την οποία μοιράστηκε το ενοίκιο. Έμειναν όλοι μαζί στο ίδιο σπίτι, οι δυο γυναίκες, το παιδί της μιας και η νεαρή κόρη της άλλης. Οι δύο κυρίες μετέτρεψαν το σπίτι οε παιδικό σταθμό επιτυγχάνοντας έτσι να προσέχουν τα παιδιά τους και συγχρόνως να κερδίζουν χρήματα. Κι ενώ δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο γυναικών που επινοούν ευφάνταστους τρόπους για να λύσουν το πρόβλημα της φύλαξης των παιδιών τους, υπάρχουν άλλοι οικονομικοί προβληματισμοί που εγείρουν ακόμη μεγαλύτερες προκλήσεις. Η συρρίκνωση του οικογενειακού εισοδήματος που βιώνουν οι περισσότερες γυναίκες μετά τον χωρισμό, συνδυάζεται συχνά με την απώλεια άλλων κρίσιμων πόρων.</p>
<p style="text-align: justify;"><strong>Άλλοι οικονομικοί προβληματισμοί</strong></p>
<p style="text-align: justify;">Μείζον οικονομικό πρόβλημα για μια γυναίκα μετά την έκδοση του διαζυγίου αποτελεί η απώλεια της ιατρικής περίδαλψης που της παρείχε η ασφάλιση του συζύγου. Η έλλειψη ιατροφαρμακευτικής κάλυψης εξελίσσεται σύντομα σε εφιάλτη (ακόμη κι αν ο πατέρας συνεχίζει προσωρινά να παρέχει κάλυψη στα παιδιά). Η γυναίκα αντιμετωπίζει το φάσμα της πληρωμής ποσών που απαλλάσσονται από τη φορολογία (ή άλλα έξοδα υγείας για τα παιδιά που δεν καλύπτει ο πατέρας), καθώς και άλλες δαπάνες που αφορούν τον τομέα της υγείας. Το οικονομικό βάρος για μια γυναίκα που είναι ασφαλιστικά ακάλυπτη και χρειάζεται νοσηλευτική μέριμνα (έστω και για δυο ημέρες) είναι συντριπτικό. Γυναίκες που βρέθηκαν σ’ αυτήν τη δέση υποχρεώθηκαν είτε να υποστούν υποτυπώδη νοσηλεία είτε να στραφούν σε συγγενείς για οικονομική ενίσχυση.</p>
<p style="text-align: justify;">Άλλο, λιγότερο άμεσο (αλλά εξίσου σοβαρό) οικονομικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι διαζευγμένες είναι ότι χάνουν τα συνταξιοδοτικά οφέλη από την επαγγελματική δραστηριότητα του συζύγου, στοιχείο που καθιστά ζοφερή την προοπτική του μέλλοντος. Κι ενώ οι οικονομικοί προβληματισμοί του άνδρα ενδέχεται να περιπλέξουν την υλοποίηση της απόφασής του για έναν δεύτερο γάμο, η χρηματική στενότητα που συνοδεύει συνήθως τη γυναίκα μετά τον χωρισμό την οδηγεί συχνά στην απόφαση να ξαναπαντρευτεί το ταχύτερο δυνατό προκειμένου να ξεπεράσει μια κρίση από την οποία δεν βλέπει άλλη διέξοδο.</p>
<p style="text-align: justify;"> </p>
<p style="text-align: justify;">Οπως διαπιστώσαμε ήδη, όταν τίθεται η προοπτική του διαζυγίου, οι οικονομικοί προβληματισμοί συμπλέκονται συχνά με έγνοιες για την ευημερία των παιδιών. Το συνδυασμένο πρόβλημα χρημάτων και παιδιών ωδεί σε πολλές περιπτώσεις τους ανθρώπους να παραμείνουν στον γάμο, ενώ σε άλλες οδηγεί σε εντελώς διαφορεπκές αποφάσεις. Υπάρχει, λόγου χάρη, το παράδειγμα μιας γυναίκας που διαπίστωσε ότι η ένταση ανάμεσα στην ίδια και τον σύζυγό της επιβάρυνε αφάνταστα τη ζωή των παιδιών τους. Αυτή η κατάσταση δεν μπορούσε ασφαλώς να συνεχιστεί. Ωστόσο, αν η σύζυγος κατέφευγε στη λύση του διαζυγίου κατοχυρώνοντας την κηδεμονία των παιδιών, ο άνδρας της δεν θα συνεισέφερε στην κάλυψη όλων των αναγκών τους ούτε θα συμμετείχε πλήρως στη ζωή τους. Αυτή η διαπίστωση τη βοήθησε να συνειδητοποιήσει ότι δεν ήταν σε θέση να προσφέρει στα βλαστάρια της τη ζωή που ονειρευόταν να τους εξασφαλίσει. Έτσι, ύστερα από ώριμη σκέψη και παρατεταμένη ενδοσκόπηση, αποφάσισε να παραχωρήσει την κηδεμονία στον σύζυγο. Η απόφαση επι- κρίθηκε από το συγγενικό περιβάλλον, αλλά εκείνη δεν δίστασε να την εφαρμόσει, βέβαιη για την ορθότητα των κινήτρων της. Πάντως, ήταν αποφασισμένη να εξακολουθήσει ν’ αποτελεί μια μόνιμη και ενεργή παρουσία στη ζωή των παιδιών της, αψηφώντας τις όποιες αντιξοότητες.</p>
<p style="text-align: justify;">Η κηδεμονία των παιδιών μπορεί να αποτελέσει τερά- σπα πρόκληση για έναν άνδρα, στο μέτρο που αυτός αναλαμβάνει ένα πρωτόγνωρο επίπεδο ευθύνης -τη φροντίδα των παιδιών ενώ συνεχίζει να διεκπεραιώνει σε καθημερινή βάση τα συνήθη επαγγελματικά καθήκοντα. Ορισμένα ζευγάρια, φυσικά, καταφεύγουν στη λύση της κοινής κηδεμονίας (σχεδιασμός που συνήθως αποβαίνει προς όφελος των παιδιών). Κάθε διακανονισμός, ωστόσο, έχει τα προβλήματά του. Κι αυτό επειδή δεν έχει τόσο σημασία ίδιος ο διακανονισμός, όσο η εφαρμογή του από τους γονείς. Ενίοτε η εχδρότητα που καλλιεργείται ανάμεσά τους στη διάρκεια των χρόνων που έπονται του διαζυγίου, δημιουργεί ένα μόνιμο κλίμα άγχους και έντασης και για τα παιδιά, τα οποία καταλήγουν συχνά να γίνονται πιόνια στην ανελέητη μάχη των γονέων τους για την εξασφάλιση ισχύος και επιρροής.</p>
<p style="text-align: justify;">Μια γυναίκα δήλωσε απερίφραστα ότι η απόφασή της να μην πάρει διαζύγιο βασίστηκε στην επίγνωση πως ο σύζυγός της 8α εξακολουθούσε ν’ αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής της μετά τον χωρισμό, υπό την ιδιότητα του πατέρα των παιδιών. Η προοπτική της συναναστροφής μαζί του κάτω από τέτοιες συνθήκες φάνταζε στα μάπα της σαφώς πιο επώδυνη από την προσπάθεια διάσωσης του γάμου. Ευτυχώς, στην προκειμένη περίπτωση ο σύζυγος αποδείχθηκε εξίσου αφοσιωμένος στα παιδιά και το ζευγάρι μπόρεσε να ξεπεράσει την κρίση και να ανοικοδομήσει τον συζυγικό δεσμό σε μια ικανοποιητική βάση όχι μόνο για τα παιδιά, αλλά και για την ίδια τη σχέση.</p>
<p style="text-align: justify;">Δεν είναι ασυνήθιστο ν’ αποφεύγεται ο χωρισμός «για το καλό των παιδιών». Κι ενώ πιστεύουμε ότι υπεύθυνες γι’ αυτές τις αποφάσεις είναι συνήθως οι μητέρες, υπάρχουν επίσης αναρίθμητοι πατέρες που φοβούνται μην χάσουν αμετάκλητα τα παιδιά τους σε περίπτωση έκδοσης διαζυγίου. Η παραμονή στον γάμο προς όφελος των παιδιών είναι μια δοκιμασμένη ιδέα που τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να αμφισβητείται. Καθώς το διαζύγιο αποτελεί σήμερα κοινή πρακτική, έχουμε φτάσει στο σημείο να πιστεύουμε όπ τα σημερινά παιδιά το αντιμετωπίζουν σαφώς πιο ελαφρά σε σύγκριση με εκείνα των προηγούμενων γενεών. Όμως, η έκθεση της Τζούντιθ Σ. Βαλερστάιν <em>Second</em><em> </em><em>Chances</em> <em>(Δεύτερη Ευκαιρία),</em> βασισμένη σε μια δεκαετή μελέτη διαζευγμένων οικογενειών, μαρτυρά ότι οι δυσμενείς συνέπειες του διαζυγίου στα παιδιά είναι μάλλον πιο σοβαρές απ’ όσο πιστεύουμε.</p>
<p style="text-align: justify;"> </p>
<p style="text-align: justify;">Το πιο εντυπωσιακό εύρημα της Βαλεροτάιν είναι ότι, ενώ δεωρούμε βραχυπρόθεσμο το τραύμα του διαζυγίου, οι επιπτώσεις του στα παιδιά αποδεικνύονται μακροπρόθεσμες. Δέκα χρόνια μετά τον χωρισμό των γονέων τους, τα περισσότερα εξακολουθούν να θεωρούν το συμβάν σημαντική παράμετρο στη ζωή τους (αναφέρεται σε ανθρώπους ηλικίας έντεκα έως και είκοσι εννέα χρόνων σήμερα). Ποιο είναι το συμπέρασμα των συνεντεύξεων; Σας παραπέμπουμε στα λόγια της ίδιας της Βαλεροτάιν: «Η ζωή είναι σήμερα γι’ αυτά τα παιδιά απείρως πιο δύσκολη απ’ όσο φαντάζονταν».<sup>2</sup></p>
<p style="text-align: justify;">Από τα νέα δεδομένα δεν προκύπτει ασφαλώς το συμπέρασμα πως πρέπει πάση θυσία ν’ αποφεύγουμε τη λύση του διαζυγίου, δεδομένου ότι υπάρχουν και παιδιά που αντεπεξήλθαν περίφημα στον χωρισμό των γονέων τους. Το κρίσιμο μήνυμα έγκειται στη σημασία του τρόπου με τον οποίο χειρίζονται οι γονείς το διαζύγιο και τη σχέση με τα παιδιά στη διάρκεια των χρόνων που ακολουθούν τη διάλυση του γάμου. Παρά τις δυσκολίες που ενέχει το διαζύγιο για κάθε εμπλεκόμενο, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών, η Βαλεροτάιν θέτει το ζήτημα σε μια άλλη διάσταση: «Δεν χωρεί αμφιβολία ότι το διαζύγιο είναι μια επίπονη, μακροχρόνια και τραυματική περιπέτεια για την οικογένεια. Μπορεί, ωστόσο, να αποδειχθεί μια επωφελής και αναγκαία κοινωνική θεραπεία. Είναι γεγονός ότι τα περισσότερα διαζύγια ανάμεσα σε ζευγάρια με παιδιά δεν είναι προϊόντα αυθορμητισμού, καθότι οι περισσότεροι γονείς ανησυχούν για τις επιπτώσεις στην ψυχολογική κατάσταση των βλαστών τους. Υπάρχουν, επίσης, σημαντικές ενδείξεις ότι η παραμονή σ’ έναν γάμο γεμάτο συγκρούσεις κάθε άλλο παρά ωφελεί τα παιδιά. Ανπθέτως όλα τα σχετικά στοιχεία κατατείνουν στο συμπέρασμα ότι τα παιδιά ωφελούνται από την κατάλυση τέτοιων γάμων».</p>
<p style="text-align: justify;">Το διαζύγιο θα έχει πιθανότατα ολέθριο αντίκτυπο στα παιδιά όταν ο ένας από τους γονείς καταλήγει να είναι απών από τη ζωή τους. Στην περίπτωση των εξωουζυγικών σχέσεων, αυτό συμβαίνει συχνά με το γονέα που έχει εμπλακεί στην περιπέτεια. Περιστασιακά, το παραστρατημένο ταίρι είναι τόσο απορροφημένο στον παράνομο δεσμό που δεν ενδιαφέρεται για τίποτε άλλο, ούτε καν για τα παιδιά του. Αυτή η κατάσταση είναι ασφαλώς δυσβάστακτη για το έτερον ήμισυ, που καλείται όχι μόνο να καταπολεμήσει το προσωπικό αίσθημα της απόρριψης, αλλά και να αποτρέψει τη γέννηση ανάλογων συναισθημάτων στα παιδιά.</p>
<p style="text-align: justify;">Ένας άνδρας (που είχε μετακομίσει στο σπίτι της «άλλης») απέφευγε εσκεμμένα κάθε επαφή με τα παιδιά του, λες και αποτελούσαν υπόμνηση ενός τρόπου ζωής που ήθελε να ξεχάσει. Έδειχνε να μην δίνει καμιά σημασία στα αισθήματα και σας επιθυμίες τους, δεν τους τηλεφωνούσε, ούτε αναλάμβανε ποτέ την πρωτοβουλία της επικοινωνίας μαζί τους. Τα έβλεπε μόνο στο πλαίσιο των σποραδικών επισκέψεών του στο σπίτι για να πάρει κάτι που είχε ξεχάσει ή να ασχοληθεί με κάποια νομική πτυχή, του υπό έκδοση διαζυγίου. Η μητέρα, μολονότι υπέφερε από το αίσθημα της απόρριψης, ανησυχούσε κυρίως για τα παιδιά της. Δικαιολογούσε τον πατέρα με το επιχείρημα του φόρτου εργασίας, αλλά εκείνα ήταν αρκετά μεγάλα και ικανά να διακρίνουν τα κενά στην ερμηνεία της. Τελικά, συνειδητοποίησε ότι ήταν προτιμότερο να τους πει την αλήθεια.</p>